Medycyna tybetańska. Preliminaria

Wprowadzenie

Źródła wiedzy

Piśmiennictwo w Medycynie Tybetańskiej

Przenikanie wiedzy medycznej do Tybetu związane jest nierozerwalnie z rozprzestrzenianiem się buddyzmu i datowane jest na okres od VI do VII w. n e. [Kunzang, 1973; Beckwith, 1979]. Największy wpływ na medycynę tybetańską w okresie jej rozkwitu aż po późny wiek XVII wykazała medycyna indyjska z jej tradycyjnym przekazem [Hammerman, 1941], jednakże nie do pominięcia jest też arsenał środków leczniczych, oparty na roślinach i minerałach pochodzących zarówno z tradycji chińskiej, jak i świata muzułmańskiego [Hammerman, 1941].

Znane są traktaty medyczne, zachowane w postaci kopii ksylograficznych, napisane w języku tybetańskim, pośród których znajdują się tłumaczenia z języka chińskiego i sanskrytu, a także teksty napisane w nieco późniejszym okresie przez autorów mongolskich i buriackich. Kopie ksylograficzne tych traktatów [w znacznej większości] można znaleźć na przykład w Instytucie Akademii Medycznej w Ułan Bator. Ze względu na strukturę, zawartość i treść wszystkie znane do chwili obecnej teksty zostały podzielone na siedem grup.

1. Prace z zakresu historii medycyny, zawierające historyczno - bibliograficzne i biograficzne fakty, jak również biografie lekarzy tybetańskich.
2. Podstawowe prace, wśród których bezspornie znajduje się Dżud Szi i tak fundamentalne tłumaczenie, jak Czałag-Czocz-Żad (XI w.), które to na pewno nie jest komentarzem do Dżud Szi.
3. Komentarze - najczęściej samodzielne traktaty, mające na celu objaśnienie tekstów klasycznych w duchu określonej szkoły medycznej. Do najbardziej znanych komentarzy do wspomnianego Dżud Szi są - Meibo-Szzałłun, Łchantab i Waiduria-onbo.
4. Podręczniki receptury - Żeduj-nin-nor, Wielki Żar Agni i inne.
5. Podręczniki - poświęcone oddzielnym metodom leczenia: Tarhaj-dampa - objaśniające zasady upustu krwi i Mecaj-dampa - moksy.
6. Prace z farmakologii poświęcone opisowi środków leczniczych i ich właściwości leczniczych, takie jak Szełphreng, Dżejc-har-Migczżan.
7. Słowniki terminologii medycznej opracowane głównie przez lamów mongolskich i buriackich.

Klasycznym podręcznikiem medycyny tybetańskiej, nie kwestionowanym przez nikogo jest traktat Dżud Szi, budzący jednakże spore kontrowersje zarówno co do czasu swego powstania, jak i autorstwa. I tak, jeżeli niektórzy autorzy tybetańscy skłonni są przypisywać autorstwo Dżud Szi samemu Buddzie, to inni z kolei argumentują za tybetańskim lekarzem Yutog-Iondan-gonpo [Tubjanskij, 1935]. We współczesnej literaturze dotyczącej historii medycyny tybetańskiej można spotkać się z obiema wersjami formułowanymi następująco:

Dżud Szi - tłumaczenie dokonane z sanskrytu;
Dżud Szi - oryginalne tłumaczenie, zapisane w języku tybetańskim.

Pośród zwolenników każdej z tych wersji, nie istnieje niestety jednolity pogląd co do chronologii i szczegółów. Na poczet pierwszej wersji niechaj świadczy cytat z pracy współczesnego lekarza tybetańskiego T. Tsaronga [T.Tsarong, 1981]: oryginalny tekst sanskrycki był, według mnie, napisany w VI w. n.e. i przełożony na język tybetański przez Vajroczanę. To właśnie to tłumaczenie zostało przedstawione księciu Tisrondevczanu (755 - 797) oraz jego lekarzowi nadwornemu Yutog-Iondan-gonmpo-starszemu (708 - 833). Yutog nie tylko poprawił styl tekstu, ale wniósł aż 18 poprawek i uzupełnień (...). Ostateczna redakcja została dokonana przez jednego z najznamienitszych lekarzy - Yutog-Iondan-gonpo-młodszego (1112 - 1393).

Z kolei według innej wersji, Dżud Szi to osiągnięcie tybetańskiej myśli medycznej. C. Haidaw datuje życie Yutog-Iondan-gonmpo-starszego na okres 798 - 911 r.n.e. Wspomniany autor uważa, że Yutog-Iondan-gonmpo-starszy otrzymał tekst od lekarza pochodzenia kaszmirskiego Vaghbaty (VII w.n.e.) i na tej podstawie utworzył niewielkie i łatwe do zapamiętania sutry, obejmując przy okazji cały szereg działów ówczesnej medycyny. W niektórych rozdziałach zostały wprowadzone przez niego uzupełnienia i komentarze wraz z przykładami. W efekcie powstało dzieło mające fundamentalny charakter dla medycyny tybetańskiej, zyskując sławę pod krótkim tytułem Cztery Tantry Medyczne (Dżud Szi) [Haidaw, 1975].

Dżud Szi, jak wspomniano, powstało na drodze doświadczeń licznej rzeszy lekarzy zajmujących się medycyną tybetańską, ajurwedyjską czy chińską. Jednym z szeregu podręczników, które w późniejszym czasie posłużyły za kanwę dla Dżud Szi - jest traktat Ashtanga - hridaia -samhitta, będący zabytkiem literatury ajurwedyjskiej. Przyjęło się, że autorem jest  Bagbhata. Drugim, to traktat którego korzenie znajdują się w Chinach - Soma Radża [Waiduria - onbo, t. IV, wers 232].

Tybetańska wersja Ashtanga - hridaia -samhitta zawierająca 120 akapitów (332 wersy) weszła w skład tybetańsko - buddyjskiego kanonu medycznego Danchjur. Sadząc po tłumaczeniu, tekst Ashtanga - hridaia -samhitta składa się z sześciu rozdziałów i 120 akapitów. Nazwy roślin wymieniane są w rozlicznych akapitach, i tak:

w 9 i 10 akapicie pierwszego rozdziału wymieniono ogólne właściwości lekarstw i pojęcia smaku (wers 32-34);

w 15 akapicie (wers 53-55) zawarto opisy środków oczyszczających;

we wszystkich akapitach czwartego rozdziału, gdzie opisano środki służące do leczenia szeregu chorób, w tym: choroby żółci (akapit 2, wers 114-115), różnych postaci procesów zapalnych (akapit 14-16, wers 200-209).

Najbardziej interesujące [dla dzisiejszej praktyki] są jednak te akapity, w których przedstawiono opisy środków leczniczych.

Soma raja (dosł. Księżycowy Król) składa się ze 112 akapitów (w objętości 204 wersów). Wiadomym jest, iż traktat ten tłumaczony był z języka chińskiego na sanskryt w trudnym do określenia czasie. W Tybecie można spotkać kilka wersji tłumaczonych z języka chińskiego na sanskryt, posiadających podobną metrykę [Waiduria-Onbo, t.IV, wers 232; Haidav, 1975]. Również Ashtanga - hridaia -samhitta podzieliła podobny los - zachowała się jedynie postać w sanskrycie. Informacji na temat oryginalnych tekstów w języku chińskim we współczesnej literaturze poza krótkim kontekstem w pracy Haidave'a nie można znaleźć praktycznie nigdzie. Cała wiedza o środkach roślinnych została zawarta właściwie w sporej ilości wersów Soma Raji. To właśnie tutaj znajdziemy opisy całego szeregu proszków, degu, wywarów, maści i wielu innych lekarstw, jak i metod oraz środków leczenia różnego rodzaju chorób.

Dżud Szi składa się z czterech tomów. W pierwszym tomie oprócz krótkiego wprowadzenia i adnotacji o zawartości, zostały wprowadzone pojęcia zdrowia, choroby, wiatru, żółci, śluzu, jak również niezbędne dla zachowania zdrowia zalecenia; zawarto w nim opis mechanizmów przekształcania się pokarmu w organizmie, ukazano podstawowe przyczyny i uwarunkowania, w przypadku których powstają określone choroby. W dalszej kolejności przedstawiono miejsca i lokalizację w organizmie człowieka - wiatru, śluzu, żółci i ich współzależność zarówno od wieku, jak i pory roku. Sposób traktowania przez Tybetańczyków podstaw rzeczywistości jako przejawu świata materialnego: wszystko co żywe i nieożywione składa się z podstawowych elementów - ziemi, wody, ognia i wiatru - leży kamieniem węgielnym w ujęciu medycyny tybetańskiej. W pierwszym tomie w sposób skrótowy zostajemy zapoznani z metodami rozpoznawania chorób, podstawowymi środkami do ich leczenia oraz sposobami życia w celu zachowania go w należytej kondycji i długowieczności. Koniec I tomu zamyka figura przedstawiająca drzewo, tzw. Drzewo Medycyny oparte na trzech korzeniach - budowie ciała, diagnostyce i leczeniu - z których wyrasta dziewięć pni, mających symbolizować podstawowe działy medycyny:

• budowa ciała
• patologia
• wygląd
• dotyk
• wypytywanie [wywiad]
• odżywianie
• obraz życia
• lekarstwa
• procedury [medyczne]

W II tomie zawarto pytania i odpowiedzi dotyczące celu zadań medycyny, problemów embriologii, anatomii człowieka, reakcji tkankowej u zdrowych, indywidualnych cech w zależności od stopnia rozwoju, płci, konstytucji, przyczyn choroby, objawów zawiązywania się choroby, jak również dokładnie przedstawiono charakterystyki takich pojęć, jak wiatr, żółć, śluz oraz chorób wynikających z naruszenia stanu równowagi pomiędzy nimi, podano również klasyfikację chorób. Olbrzymią część II tomu poświęcono prawidłowemu obrazowi życia, racjonalnego odżywiania, charakterystyce środków leczniczych, ich klasyfikacji, instrumentom chirurgicznym, recepturom, a także dietetyce, a na koniec rozpatruje się problemy etyki lekarskiej. Na III tom składa się 15 rozdziałów, poświeconych odrębnym grupom z zakresu: chorób dziecięcych, chorób kobiecych, geriatrii. IV tom poświęcono w całości problemom diagnostyki chorób z pulsu, moczu, charakterystyce receptur lekarskich, opisaniu technologii przygotowania leku, prawidłom przygotowania i składowania surowca. Zupełnie osobny rozdział został poświęcony środkom służącym do oczyszczania i procedurom ich przygotowania oraz stosowania.

W pracy P.A. Badmajeva [1898] i P. Kunzang [1973], w Tybecie do XVII w. długi okres liczyły się dwie szkoły, zwane D'żanba i Sur'Harba, które to nazwy przyjęły od miejscowości gdzie znajdowały się klasztory. W tych to właśnie szkołach napisano najobszerniejsze komentarze do Dżud -Szi, w tej liczbie również do Meibo-Szzałłun, napisany przez przedstawiciela szkoły Sur'Harba - Jian'mid Dorge [1432-1485].

Piśmiennictwo Tybetańskie o roślinach leczniczych od VII - XIX w

 Jednym z najstarszych zabytków piśmiennictwa medycznego, przełożonym z języka chińskiego na tybetański jest niewątpliwie dzieło o nazwie Soma radża. Jego ksylograf znajduje się w zbiorach Instytutu Medycyny Tradycyjnej w Ułan Bator.

Analizując obrazy zawarte w tekście, pochodzące z różnych rozdziałów Soma radży, dotyczące konkretnych roślin, spotkamy się z takimi, o których z całą pewnością nie da się powiedzieć, iż zawierają konkretne botaniczno - farmakognostyczne opisy.

Akacja katechu, siarka, kompresy z masła, rzewień - pomagają przy chorobach żółci.

A-ga-ru, kora białego drzewa sandałowego, żywice oraz biały krab - pomagają przy chorobach krwi.

Czosnek, "Trzy płody", zierna - pomagają przy chorobach wiatru [rozdz. 81,wers 137].

Z pośród "Trzech płodów" (jest ich osiem) a-ru-ra (terminalia chebulla)-10, ba-ru-ra (terminalia bellerica)-5, skyu-ru-ra (emblica off.) po rozdrobnieniu, nimi możesz leczyć ogień na powierzchni i zimno w środku, rozprzestrzenianie się żółci i rims.

Klasyfikacja środków leczniczych

 Klasyfikacja ogólna

W szeregu prac poświęconych medycynie tybetańskiej przyjęto klasyfikację środków leczniczych ze względu na: zastosowanie, ich właściwości lecznicze, "działanie", smak, oraz sposób przygotowania. Każda z wymienionych posiada swój mocno rozbudowany aparat terminologiczny. Wspólnym ograniczeniem obejmującym te podziały jest brak czytelnych cech klasyfikujących, gdzie wszystkie w mniejszym bądź większym stopniu nie są w stanie objąć całej wymienionej nomenklatury. Wielość kategorii pojęciowych, którymi posługują się autorzy przy klasyfikacji środków leczniczych, nie wychodzi poza zakres teoretycznych rozważań medycyny tybetańskiej. W licznych procedurach i tablicach poświęconych tymże, można zauważyć pomieszanie zaobserwowanych faktów czysto empirycznych z jednoczesnym podporządkowaniem ich strukturze religijno-filozoficznej. Fakt taki, w sposób jednoznaczny zmniejsza czytelność tekstów tybetańskich dla współczesnego badacza - eksperymentatora.

Przejście od absolutu, od świata idei - jak utrzymują teksty tybetańskie - do wszechogarniającego świata przedmiotów i zjawisk ma miejsce poprzez szereg stopniowanych kategorii , z których za punkt wyjścia mają służyć takie pojęcia jak "pięć elementów" i " trzy guny". 

Klasyfikacja według zasady podobieństwa

Podstawową zasadą kierującą tego rodzaju klasyfikacją jest ukazanie wspólnych związków pomiędzy każdą z pozyskiwanych części roślin leczniczych a częściami ciała, oddzielnymi organami ludzkimi bądź też zjawiskami przyrodniczymi. We wspomnianych klasyfikacjach znalazł odzwierciedlenie świat pojęć ludzi będących na takim stopniu poznania, kiedy to rozpoczął się proces podziału świata przyrody [roślin] i uzewnętrznienia określonych właściwości:

(...) korzenie, gałązki, łodygi - leczą choroby kości, mięsa [tkanek] i naczyń. Liście, soki oraz pędy stosuje się w chorobach organów pełnych oraz rkang-la-nag. Kwiaty, owoce oraz kłosy - przy chorobach dotykających policzków, oczu, głowy (...) [Dzei-czchar Migcz-żan, rozdz.4].

(...) korzenie ba-ru-ra (Terminalia chebula et bellerica) leczą choroby kości; gałązki - choroby naczyń i żył. Owoce (stosuje się) - przy chorobach pustych organów. Shing-tsha (cinnamomum casia), sgog-pa (alium spp.) i żywice leczą choroby skóry, ścięgna i kończyn (...) [Dżud Szi, t.IV, rozd. 31].

Kolejnym wariantem klasyfikacji według zasady analogii jest podział na środki lecznicze wymiotne oraz przeczyszczające. Objaśnienia dotyczące sposobu działania tej części środków we wspomnianej klasyfikacji ukazano na poziomie pierwotnego myślenia magicznego: wiosną, kiedy rośliny pną się do góry, soki również podlegają podobnemu ruchowi, i dlatego per analogiam podobny ruch zostaje wywołany w przewodzie pokarmowym, powodując odruch wymiotny. Jesienią, kiedy soki poruszają się w dół do korzeni, rośliny zebrane w tym okresie wywołują biegunkę. Tego rodzaju obserwacje poczynione zwłaszcza nad głębokim działaniem roślin toksycznych, skłoniły Tybetańczyków do podziału na środki wymiotne oraz przeczyszczające. Jak można się domyślić, taka klasyfikacja okazuje się jedną z podstawowych na drodze do zgłębiania zgromadzonych doświadczeń.

W miarę rozwoju procesu poznawczego, przejścia od animizmu, starożytni lekarze rozpoczynają w sposób konsekwentny dokonywać podziału na grupy produktów spożywczych, trujących oraz roślin leczniczych.

Od tego momentu klasyfikacja środków leczniczych zostaje oparta na wyobrażeniach o chorobie jako czymś uduchowionym, czymś co przenika do ciała człowieka, przyczyniając się do utraty zdrowia. Takie spojrzenie dało swój wyraz w powiedzeniu należy dojść z chorobą do porozumienia po dobremu lub wygnać, zdusić, zabić, co z kolei znalazło odzwierciedlenie w następnym z kolei podziale środków leczniczych:

na środki uspokajające oraz oczyszczające.

Do grupy oczyszczających włączono jako podstawowe:

środki - przeczyszczające oraz wymiotne. 

Podział środków leczniczych na wymiotne i przeczyszczające, oczyszczające i uspokajające został dokonany w sposób konsekwentny w IV w. n.e. w traktatach Dżud Szi oraz Waiduria-onbo. 

Klasyfikacja według smaku

Klasyfikacja ta została wyłożona w 19 rozdziale II tomu Dżud Szi, jak również w 19 rozdziale II tomu Waiduria-onbo. Za osnowę do skonstruowania tegoż podziału posłużyło przekonanie Tybetańczyków, że podstawę smaku tworzy pięć żywiołów: ziemia, woda, ogień, wiatr oraz przestrzeń. Przestrzeń jest pojęciem nadrzędnym dla wszystkich pozostałych. Natomiast cztery pozostałe żywioły zawierają w sobie sześć połączonych w pary aspektów: 

Ziemia - woda

woda - ogień

ogień - ziemia

woda - wiatr

ogień - wiatr

ziemia - wiatr

To właśnie owe sześć par rodzi sześć smaków: słodki, kwaśny, słony, gorzki, pikantny i cierpki. Smak określa właściwości środków leczniczych, ich tak zwaną siłę działania. Rejestr smaków od słodkiego do cierpkiego charakteryzuje się stopniowym zmniejszaniem tej siły. Do najbardziej mobilizujących i wzmacniających należy smak słodki, gdy natomiast na przeciwstawnym biegunie znajdują się środki lecznicze o smaku cierpkim. Uznano, że owe sześć smaków to smaki podstawowe. Środki lecznicze po gotowaniu sokami żołądkowymi przyjmują wtórny smak:

słodkie i słone w procesie przyswajania stają się słodkimi,

kwaśne nie podlegają przemianie,

gorzkie, pikantne i cierpkie stają się gorzkimi.

Dotychczasowa liczba smaków po poddaniu ich procesom trawiennym sprowadza się do ograniczenia ich do postaci tzw. wtórnych smaków w liczbie trzech: słodkiego, kwaśnego i gorzkiego.

Rys.1. Zmiana siły działania lekarstw w zależności od "smaku". Źródło: XIX rozdział II tomu Waiduria-onbo. 

W oparciu o Waiduria-onbo, powiemy, że wiatr możemy leczyć lekarstwami o smaku słodkim, kwaśnym i słonym; śluz - pikantnym, kwaśnym i słonym, a żółć - gorzkim, słodkim i cierpkim. Związek pomiędzy smakiem lekarstw a ich aktywnością biologiczną przedstawia Rys.2. Jeżeli uwzględnimy transformację smaku w procesie przyswajania [gotowaniu sokami żołądkowymi], to choroby powstające pod wpływem wiatru, leczymy słodkimi i kwaśnymi; śluzu - słodkimi, kwaśnymi i gorzkimi, żółci - słodkimi i gorzkimi.

Rys.2. Związek "smaku" lekarstwa z jego biologiczną aktywnością. Źródło: XIX rozdział II tomu Waiduria-onbo

Jesteśmy winni wytłumaczenie, iż w medycynie tybetańskiej realizacja pojęć wiatr, żółć i śluz w konkretnym anatomo-fizjologicznym obrazie była ograniczona, przede wszystkim dotyczy to organów układu trawiennego, gdzie terminami tymi określano realnie występujące gazy, śluz i żółć. Słuszność takiego sposobu traktowania wymienionych pojęć została potwierdzona danymi z prac poświęconych aktywności farmakoterapeutycznej środków leczniczych, stosowanych w medycynie tybetańskiej w celu leczenia chorób wątroby, żołądka i jelit (Tabl. 1) [Aseeva i inni, 1986]

Tabl.1. Farmakokinetyka roślin stosowanych w medycynie tybetańskiej przy zaburzeniach gazów, żółci i śluzu.

Jak można zauważyć, większość z rekomendowanych przez medycynę tybetańską środków w celu leczenia chorób żółci, w badaniach eksperymentalnych wykazywało dostatecznie wysoką aktywność żółciotwórczą [Batorova, 1983]. Środki stosowane dla podwyższenia ognia żołądka, w celu leczenia zaburzeń wiatru i śluzu, jak się domyślamy posiadają właściwości pobudzające, podnoszące sekrecję układu wydzielniczego, nasilając wydzielenie soków żołądkowych.

W myśl wyobrażeń Tybetańczyków każdy organ, każda tkanka, podobna jest do archetypowego żołądka, wzmacnia trawienie [Dżud-Szi, t. I, wers 7; Waiduria-Onbo, t. I, wers 60], to one - obecność gazów, żółci, śluzu w organach przemiany materii - były ekstrapolowane w wyobrażeniach Tybetańczyków na wszystkie organy i tkanki, a tym samym na cały organizm.

Szanowni Państwo, w kolejnych artykułach przedstawię następujące elementy Medycyny Tybetańskiej:

Podstawowe zasady tworzenia i stosowania wieloskładnikowych receptur;

Klasyfikacja środków leczniczych ze względu na pochodzenie;

Klasyfikacja środków leczniczych ze względu na zastosowanie;

Klasyfikacja ze względu na sposób przygotowania.