Taoizm. Kilka uwag o kluczowych pojęciach

1. Ważnym momentem dla zrozumienia chińskiej mistyki, jest zrozumienie specyfiki chińskiego języka i sposobu jego zapisu. Chińskie słowa zapisuje się znakami i są one w pewnej mierze bliższe życiu niż nasze słowa składające się z liter. Słowo chińskie nie odpowiada pojęciu stałemu i ograniczonemu. Jest raczej emblematem, poetyckim generatorem, wokalnym malowidłem, jest w głównej mierze obrazem, a jak mówi chińskie przysłowie - "lepiej raz pokazać, niż sto razy tłumaczyć".

2. W starożytnych Chinach rozpoznajemy przede wszystkim dwie "tradycje" odgrywające w stosunku do siebie role w pewnym sensie uzupełniające: konfucjanizm i taoizm. Pierwszy zajmuje się naukowo językowymi, etycznymi, prawnymi i rytualnymi regułami, które społeczeństwo wyposażają w system porozumiewania się. Innymi słowy, zajmuje się wyłącznie "konwencjonalną" wiedzą i służy jednostce w znalezieniu jej miejsca w społeczeństwie. Taoizm natomiast, jest w głównej mierze sprawą ludzi dojrzałych, szczególnie tych, którzy wycofują się z aktywnego życia społeczeństwa. To wycofanie się jest pewnego rodzaju zewnętrznym znakiem wewnętrznego oswobodzenia się z ograniczeń konwencjonalnych form myślenia i życia. Taoizm zajmuje się więc, jeśli można tak powiedzieć, wiedzą niekonwencjonalną, spontanicznym pojmowaniem życia.

Konfucjanizm prowadzi nadzór nad tym, by pierwotną spontaniczność życia ująć w ostre prawa konwencji. Zadanie to prowadzi nie tylko do konfliktów i kar, ale również do utraty owej szczególnej naturalnej nieświadomości, z przyczyny której tak kochamy małe dzieci, a którą odzyskują czasem święci i mędrcy. Zadanie taoizmu polega na tym, by przeszkody w osiągnięciu tego stanu usunąć, by pierwotną spontaniczność nie tylko odtworzyć ale również rozwinąć.

3. Chińska tradycja wyprowadza zarówno taoizm jak i konfucjanizm z jeszcze wcześniejszego źródła, od dzieła, które powstało w niepamiętnych czasach, na początku chińskiej kultury, zwanego I Ging, czyli Księga przemian, którego powstanie określa się pomiędzy 3000-1200 przed Chr.
Jej fundamentalnym założeniem jest pogląd o dwudzielności wszystkich zjawisk, o podziale, który w najrozmaitszych aspektach swych wzajemnych uwarunkowań tłumaczy mechanizm całego świata. Pogląd ten był uznawany od początku przez większość chińskich szkół myślowych. Ta dwudzielność, poczynając od aspektu choćby seksualnego przenika do wszystkich dziedzin, zawsze jednak przy co najmniej milczącym założeniu, że całość jest jednością.

Punktem niejako wyjścia tej księgi jest symboliczna figura Tai Gi, pierwotny początek, czyli dwójnia opozycyjnych zasad In-jang, co prowizorycznie acz niedokładnie można oddać przez "pasywność" i "aktywność". Etymologicznie oznacza to "zacienione" i "oświetlone" zbocza góry. Obydwa te pierwiastki nie są przy tym jakimiś różnymi substancjami, lecz tylko dwiema fazami wiecznie jednego obrotowego ruchu przyrody. Choć symbolizują diametralne przeciwieństwa, to jednak są nierozłączone, co wizualnie obrazuje ich ścisłe przyleganie do siebie w kole. In - pierwiastek bierny, jest czarny, jang - aktywny, biały. Dodatkowym aspektem są punkty: czarny w środku białego i biały w środku czarnego, ukazujące, że nawet w najbardziej całkowitym in znajduje się potencja jang i odwrotnie.

Są one podstawowymi siłami powodującymi przemiany rzeczy. W nich leży przyczyna równowagi, wszelkiego ograniczenia i każdej formy. Przeciwstawienie in-jang jest inne w czasie, inne w przestrzeni. W czasie - następują po sobie jak pory roku, tracąc stopniowo swoje natężenie i niepostrzeżenie przechodząc jedno w drugie, w przestrzeni jednak - współistnieją razem. Przy tym wszystkim, choć mówi się o in jako o ujemnym, a o jang jako o dodatnim, to nie chodzi tu w żadnym wypadku o wartościowanie, a wyłącznie o stwierdzenie różnicy, podobnie jak w matematyce. W ogóle Daleki Wschód, mając wyraźne poczucie względności, raczej unika takiego typu różnicowania i wartościowania jak to czyni np. judaizm.

4. TAO. Droga, ścieżka, droga którą podróżują ludzie, droga natury i w końcu Droga Ostatecznej Rzeczywistości. Chiński hieroglif składa się z głowy reprezentującej osobę wiedzącą, oraz z innej części, która pierwotnie obrazowała proces chodzenia. Niemożliwością jest określić, jak stare są dźwięki tego słowa. Dla Kunga miało ono zapewne znaczenie ograniczone. Dla chińskich mistyków natomiast służyło nie tylko do określenia drogi całego świata działającej natury, ale również oznaczało pierwotną, niezróżnicowaną Rzeczywistość, z której wyniknął cały wszechświat.
Etymologicznie znak TAO oznacza drogę. Przez prastare określenia t'ien-tao, czyli "droga nieba" i wang-tao, czyli "droga króla", rozumiano sposób postępowania nieba i króla. Pierwotnie określało to obrotowy ruch nieba i kolejne przebywanie króla-kapłana w poszczególnych komnatach pałacu-świątyni. Te dwa ruchy miały kierować ładem przyrody i ładem społecznym. W tym przedtaoistycznym ujęciu zbiegają się już więc znaczenia drogi, przebiegu, sposobu przejścia jednego w drugie. Lao-tsy pojmuje TAO jednak już nie jako materialne niebo wędrujące wokół ziemi i dające siły przyrodzie, lecz jako bezosobisty absolut ponad wszelkim bytem, jak to, "co jeszcze nie zaistniało". Łączą się z tym pojęciem takie określenia jak "niebyt", "nicość", "próżnia", "brak". W tłumaczeniach na języki europejskie przekłada się TAO jako "absolut", "istota najwyższa", "prawda wiekuista", "Bóg", "Droga", a pierwsze słowa chińskiego przekładu Ewangelii św. Jana brzmią: "Na początku było TAO..." Richard Wilhelm tłumaczy TAO jako "Sinn", czyli dosłownie "znaczenie", ale zawartość tego słowa w języku niemieckim jest o wiele bardziej szeroka niż w polskim.

5. TE. Hieroglif składa się z trzech części: 1. ideogram oznaczający "iść", 2. ideogram znaczący "prosto", 3. pikturogram oznaczający "Serce".
TE jest realizacją wszechobecnego TAO we wszystkich rzeczach. Będąc jak gdyby emanacją TAO, określa naturę poszczególnych zjawisk. TE bywa tłumaczone jako "cnota", łączy się jednak ściśle z drugim znaczeniem tego słowa oznaczającym osiąganie. TE, to również łacińska "virtus", cecha sprawiająca, że coś jest tym, czym jest; potęga, siła sprawiająca że coś działa tak, jak działa. W tym TE odbiega znacznie od europejskiego pojęcia (obiegowego) cnoty: można po chińsku powiedzieć, że ktoś posiada "złą cnotę". Oznacza więc raczej "możność", "zdatność do czegoś", ";cechę", czy też "przymiot" będący rodzajem uniwersalnej normy ładu wszechświata. Pojęcie CZY-TE, "cnota doskonała", oznacza okres pierwotnej prostoty, skupienia się wszystkich cech-cnót w TAO, czemu przeciwstawia się stopniowe różnicowanie się przyrody na dwa elementy, aktywny i pasywny, których nieustanna walka doprowadza do powstania poszczególnych bytów.
Richard Wilhelm tłumaczy TE jako "Leben", "Życie".

6. WEI WU WEI. To paradoksalne wyrażenie jest kluczem do chińskiej mistyki. Wei ma znaczenie "czynić", "działać", choć zależnie od kontekstu może oznaczać także coś innego. Wu jest przeczeniem, tak że w sumie Wei Wu Wei oznacza "czynić nie czyniąc", "działać bez działania". Pozytywnie oznacza to podążanie zgodnie z naturą: świat otrzymuje byt, żywe istoty wzrastają i przemijają bez jakichkolwiek oznak wymuszenia.
I tak WU WEI jest powinnością człowieczą. Gdy człowiek jest całkowicie spokojny i nastawiony odbiorczo, to wtedy Droga, TAO, Ostateczna Rzeczywistość, może przez niego działać bez jakichkolwiek przyzwoleń czy nakazów lub zakazów. Jest to więc coś takiego, jak Zezwolenie Bogu na bycie Bogiem w tobie.
Z pewnością, rezultat tego jest nieocenionym dokonaniem, i człowiek wcale nie potrzebuje cywilizacji, aby ten punkt osiągnąć. 

7. P'O, rodzaj drzewa i stąd DZIEWICZY PIEŃ, drewno niepocięte, nieobrobione, wyłącznie materia i surowiec, naturalny stan rzeczy: substancja, pełnia, prostota, szczerość. Słowo to jest prawdopodobnie starożytnym technicznym określeniem mistyków, którzy przebywali długo z "niedotkniętą naturą", zanim ich poglądy znalazły wyraz w słowach pisanych. Zastosowanie symbolu P'O ma na celu skłonienie ludzi do zaniechania sztucznych zabiegów cywilizacyjnych, tak aby szczerość i prostota stały się znowu możliwe. P'O, DZIEWICZY PIEŃ, jest także symbolem DROGI i CNOTY, czyli TAO i TE, a czasem jest synonimem WU WEI.

8. SZENG ŻEŃ. Mędrzec. Etymologicznie SZENG oznacza skłonnego do słuchania (głosu mądrości) i mówienia tego co usłyszał. Niezupełnie odpowiada to "świętemu", i dlatego SZENG ŻEŃ nie jest tłumaczone jako "człowiek święty", choć jest coś zbliżonego w tych określeniach.

Pewna anegdota ilustruje jak należy to pojmować: Na górze T'o-nen mieszkał sędziwy Mędrzec. Pewnego dnia przybył do niego wędrowiec. Pokłoniwszy się usiadł naprzeciw i zapytał: "Czy prawdą jest, iż posiadłeś najwyższą Mądrość (TAO)?".
W odpowiedzi Starzec opuścił swoje miejsce i oddalił się bez słowa.
Komentując to zdarzenie w kilka wieków później, mistrz Zen Sosen rzekł: "O! Jakże głęboką była Mądrość tego starca. Gdyby na pytanie wędrowca odpowiedział twierdząco, zaprzeczyłby swej mądrości, gdyby odpowiedział przecząco, wówczas by skłamał. Zamiast tego wolał oddalić się bez słowa. Jakże wymowna to odpowiedź!".