Migrena szyjna

Leczenie usprawniające w migrenie szyjnej - zespole szyjnym (migrena cervicalis - syndroma cervicalae)

Większość naukowców uważa, że zmiany w obrębie kręgosłupa i zespoły, które tym zmianom towarzyszą, są ciągle nie do końca wyjaśnionym i rozwiązanym problemem diagnostycznym oraz terapeutycznym, a częstość ich występowania stale zwiększa się. Migrena szyjna - zespół szyjny, to temat kontrowersyjny, zarówno z punktu widzenia patofizjologii, leczenia, jak i profilaktyki, a ze względu na różnorodność współistniejących objawów wręcz trudny.

Część szyjna kręgosłupa pełni charakterystyczną funkcję statyczną, dynamiczną oraz ochronną dla rdzenia kręgowego, naczyń, korzeni nerwów rdzeniowych oraz tętnic kręgowych. Z odpowiednią funkcją poszczególnych kręgów wiąże się ich charakterystyczna budowa. W prawidłowych warunkach można powiedzieć, iż pomiędzy kręgosłupem a wszelkimi strukturami, które są z nim związane i chronione, panuje harmonia. Ale już na przykład w spondylozie szyjnej może dochodzić do podrażnienia lub uszkodzenia korzeni nerwów rdzeniowych, samych nerwów rdzeniowych i naczyń korzeniowych, rdzenia kręgowego czy tętnic kręgowych. Szczególnie intensywne zaburzenia mogą występować u osób z tak zwaną "konstytucją migrenową" lub ze współistniejącymi zmianami miażdżycowymi.

Konstytucja człowieka to zespół cech morfologicznych i czynnościowych, typowych dla danego człowieka, po części wrodzonych, a po części kształtowanych przez czynniki środowiska. Tak więc przez konstytucję migrenową rozumiemy właściwości ustroju decydujące o jego reagowaniu na czynniki środowiska zewnętrznego migreną. 

Na przykład:

Powyższe uwarunkowania mogą tłumaczyć pojawiające się problemy diagnostyczne czy też problemy z odpowiednim postępowaniem fizjoterapeutycznym w licznych zmianach dotyczących odcinka szyjnego kręgosłupa. Mogą też tłumaczyć mnogość rozpoznań, określeń oraz często zmieniane nazewnictwo. Stąd rozpoznanie -  zespół szyjny, zespół Barré-Liéou czy migrena szyjna i pojawiające się synonimy jak na przykład zespół szyjny górny, szyjne zawroty głowy, niewydolność kręgowo-podstawna i inne.

Migrena szyjna lub zespół szyjny jest określeniem dla "choroby", która manifestuje się przede wszystkim charakterystycznymi bólami głowy umiejscowionymi w tyle głowy.

Większość autorów uważa, iż przyczyną zespołu szyjnego są zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa szyjnego, wskutek których następuje podrażnienie splotu współczulnego okołotętniczego lub nawet ucisk samej tętnicy kręgowej, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń ukrwienia. Niektórzy autorzy uważają, że niewydolność krążenia w obrębie tętnicy kręgowej należy oddzielić od migreny szyjnej. Jeszcze inni widzą dużą rolę w takich czynnikach jak niewłaściwa postawa, urazy, zaburzenia hormonalne, emocjonalne itp. Można również spotkać się z poglądem, iż zespół szyjny jest odmianą migreny właściwej, która dotyczy tętnic kręgowych, nie zaś szyjnych. Wówczas zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, naczyniowe i inne czynniki są tylko dodatkowymi czynnikami. Podstawą jest jednak zawsze tzw. "konstytucja migrenowa", poniekąd wyciszona w porównaniu z przypadkami, w których migrena występuje od dzieciństwa czy młodości. Dlatego choroba ujawnia się w późniejszym wieku, pod wpływem działania wielu dodatkowych czynników.

Migrena szyjna - zespół szyjny występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn, przeważnie pomiędzy 40 a 50 rokiem życia, ponieważ zmiany w kręgach szyjnych ujawniają się dopiero w średnim wieku. Wyjątkiem są zmiany występujące w wyniku urazów poniesionych podczas wypadków samochodowych, jazdy konnej lub w czasie pływania. Dominującym objawem jest ból głowy, z reguły zlokalizowany w okolicy karku i potylicy, przeważnie obustronny, ale zdarza się i jednostronny, zwykle promieniujący do przodu, a więc do czoła lub skroni. Oprócz tego stałego, niezbyt silnego, tępego bólu, dodatkowo występują napady, które mogą być małe (a więc kilka w ciągu dnia) i duże. W małych napadach wyżej wymienione bóle nasilają się gwałtownie, pacjentowi robi się ciemno przed oczami, pojawia się szum w uszach oraz zawroty głowy. Te ostre dolegliwości ustępują już po kilku minutach. Z kolei duży napad pojawia się zwykle w nocy, pod wpływem niewygodnej pozycji lub po obudzeniu, przy gwałtownym ruchu głową, czasami po dłuższym nieruchomym trzymaniu głowy (np. po oglądaniu telewizji). Wówczas ból jest silny, dokuczliwy, dodatkowo pojawiają się objawy natury wegetatywnej, jak silne poty, wymioty, kołatanie serca czy drżenie rąk. Napad trwa kilka godzin, a nawet dni. Drugim charakterystycznym objawem są zawroty głowy. Charakterystyczne jest występowanie zespołu nerwicowego o zabarwieniu hipochondrycznym i depresyjnym.

Główną przyczyną występowania migreny szyjnej - zespołu szyjnego jest uszkodzenie krążka międzykręgowego, przeważnie w obrębie C5, C6 lub C7. Powoduje to podrażnienie korzeni nerwowych i prowadzi do wzmożonego napięcia, początkowo obejmującego szyjny odcinek kręgosłupa, a przenoszącego się później ku górze, co prowadzi do wystąpienia bólów głowy. 

Inną przyczyną może być niewielkie przesunięcie lub skręcenie w obrębie kręgów szyjnych. Badanie chorych z migreną szyjną z reguły wykazuje bolesność uciskową punktów potylicznych, niewielkie ograniczenie ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa, niekiedy nieznaczne objawy korzeniowe w obrębie korzeni szyjnych.

Badanie radiologiczne

Badanie radiologiczne odcinka szyjnego kręgosłupa wykazuje zmiany o różnym stopniu. Główne znaczenie w występowaniu migreny szyjnej - zespołu szyjnego przypisuje się toczącym procesom zwyrodnieniowym w tzw. stawach unkowertebralnych Luschki. Często występuje również zniesienie lordozy szyjnej. Choroba jest zaliczana do chorób przewlekłych, przebiega z okresami remisji i nawrotów.

Ocena zdjęć w projekcji przednio-tylnej

Warunkiem podstawowym w ocenie relacyjnej jest to czy zdjęcie nie jest skręcone. Brak skręcenia można ocenić na podstawie obrazu wyrostków sutkowatych. Koniecznym warunkiem w ocenie rotacji w zakresie dolnego odcinka szyjnego jest aby nie było rotacji górnego odcinka piersiowego kręgosłupa, gdyż w przeciwnym wypadku oceniający nie jest w stanie wykluczyć artefaktu rotacyjnego. Obraz zwiększonej lordozy będzie manifestował się tym, że łuk i wyrostek kolczysty pojawią się jako rzut poprzez trzon C3 lub w jeszcze w niższych partiach, przez co wówczas dobrze będzie widoczny kanał kręgowy, a niekiedy również i otwór tętnicy szyjnej.

Ocena zdjęć w projekcji bocznej

Widoczna musi być podstawa czaszki razem z siodełkiem tureckim, stokiem i podniebieniem twardym, kręgosłup w odcinku szyjnym powinien być uwidoczniony, jeśli to możliwe aż do C5. Pochopnym jest ocenianie zdjęć rtg kręgosłupa jeśli nie widzi się ani podstawy czaszki ani podniebienia twardego. W projekcji bocznej oceniamy przede wszystkim wzajemne stosunki płaszczyzny otworu potylicznego wielkiego, płaszczyzny kręgów szczytowego i obrotowego.

Postępowanie lecznicze zarówno w patologii kręgosłupa szyjnego, jak i w przypadku migreny szyjnej jest złożone i trudne. Na pewno musi ono być kompleksowe, przy czym należy uwzględnić różnorodne objawy dotyczące patologii występujących zespołów, które dotyczą zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa, zmian w układzie naczyniowym, nerwowym, somatycznym i wegetatywnym, w układzie mięśniowym oraz które dotyczą objawów depresyjno-nerwicowych. Oprócz często nadużywanej farmakoterapii, w leczeniu należy uwzględnić odpowiednią rehabilitację (zabiegi fizykoterapeutyczne, systematyczna kinezyterapia), czy leczenie sanatoryjno-uzdrowiskowe. Ważna jest również profilaktyka, a w jej ramach odpowiednie edukowanie pacjentów, gdyż niejednokrotnie należy uwzględnić zmianę stylu życia.

Wybrane metody lecznicze

W migrenie szyjnej - zespole szyjnym leczenie usprawniające rozpoczyna się od zabiegów cieplnych (np. Sollux na odcinek szyjny kręgosłupa), następnie stosuje się lekki rozluźniający masaż segmentarny odcinka szyjnego, który charakteryzuje się wzmożonym napięciem mięśniowym. Po masażu zaleca się pacjentowi wykonanie kilku czynnych ruchów głową np. zgięcia, obroty, skłony w kierunku barków. Tak przygotowanego pacjenta kieruje się na podstawowy zabieg jakim jest wyciąg szyjny przy użyciu pętli Glissona, który daje stosunkowo najlepsze wyniki, ale ciągle budzi wiele kontrowersji i odmiennych opinii dotyczących zarówno pozycji chorego podczas zabiegu (siedząca, leżąca), jak i czasu jego trwania czy stosowanego obciążenia. Dlatego wyciągi powinny być przeprowadzane przez doświadczony personel (mgr rehabilitacji, technik czy licencjonowany fizjoterapeuta) i z uwzględnieniem przeciwwskazań. Szczególną ostrożność należy zachować przy nadciśnieniu, kręgozmyku, zaawansowanej miażdżycy oraz zrzeszotnieniu kręgów.

Ważne jest aby w trakcji w pozycji siedzącej nie używać pętli Glissona, ponieważ w tej pozycji wyciąg działa nie na potylicę lecz na brodę, przez co dochodzi do skurczu mięśni pochyłych i głębokich szyi, co niweczy wynik trakcji. Natomiast do trakcji na leżąco można używać pętli Glissona ponieważ potylica jest wsparta o stół i pociąganie za bródkę w tym przypadku nie przeszkadza. Trakcję powoduje zmiana nachylenia stołu wyciągowego.

Celem wyciągu jest zwiększenie sprawności statodynamicznej kręgosłupa poprzez rozluźnienie napiętych mięśni, rozszerzenie przestrzeni oraz otworów międzykręgowych i w ten sposób zmniejszenie ucisku i podrażnienia korzeni nerwowych oraz polepszenie krążenia w obszarze tętnicy kręgowej.

Celowe jest również prowadzenie ćwiczeń rozluźniających i wzmacniających mięśnie tego odcinka, w tym ćwiczenia relaksacyjne i izometryczne. Dobre efekty obserwuje się po stosowaniu galwanizacji, jontoforezy, prądów diadynamicznych, interferencyjnych, ultradźwięków czy po stosowaniu lasera biostymulacyjnego. Naświetla się wówczas mięśnie przykręgosłupowe, okolicę zmienionego odcinka krążka międzykręgowego i miejsce ucisku włókien nerwowo-naczyniowego pęczka. Naświetla się również ogniska bólu i zwłóknienia układu nerwowego i kości. 

Laseropunktura oraz akupunktura

Według klasycznych zaleceń, jeżeli ból lokalizowany jest na wysokości C3 to wskazane jest użycie meridianu nadzwyczajnego Du Mai (punkt klucz, który otwiera meridian to JC₃ Hou-xi; zamykający - punkt PM₆₂ Shen-mai) łączącego się z meridianami typu yang. W przypadku lokalizacji bólu poniżej C3 zaleca się użycie meridianu nadzwyczajnego Chong Mai (punkt klucz, który otwiera meridian to Śl₄ Gong-sun, zamykający - punkt O₆ Nei-guan) związanego szczególnie z meridianami typu yin, lub Yang Wei Mai (PO₅ Wai-guan, PŻ₄₁ Zhu-ling-qi), który związany jest z meridianami typu yang.

Jako specyficzny punkt dla schorzeń szyi i potylicy można zalecić pkt JC₃ Hou-xi, którego zadaniem jest regulacja kanału Du Mai, rozluźnianie mięśni i ścięgien oraz usprawnianie stawów.

Przy bólu lokalizowanym w okolicy potylicy możemy użyć punktów PM₁₀ Tian-zhu, PŻ₂₀ Feng-qi, PŻ₁₇ Yi-feng, JC₂ Qian-gu, Pł₇ Lie-que, wszystkie metodą tonizującą po przeciwnej stronie do miejsca występowania bólu. Do zabiegu powinniśmy użyć również punktów GRT₁₅ Ya-men, GRT₁₉ Hou-ding, PM₁₁ Da-zhu oraz PM₆₀ Kun-lun.

W recepturze wskazane jest uwzględnić punkty największej bolesności tzw. Ah-shi. Na wspomniane punkty działamy metodą sedatywną.

Punkty Huatuo na odcinku od PM₁₀ Tian-zhu do PM₁₁ Da-shu. Jest to szereg punktów zlokalizowanych w odległości 5 fen poniżej i w bok od wyrostków kolczystych kręgów. Ich zadaniem jest odblokowanie zastoju Qi i Krwi we wspomnianych obszarach.

Przy blokadzie na poziomie C1/C2 pojawia się bolesność w punkcie PM₂ Zan-zhu, tym samym wymieniony punkt okazuje się być dobry w diagnostyce różnicowej, jak również możliwe staje się celowe użycie go we wspomnianym przypadku.

W przypadku bolesności w punkcie PŻ₂₀ Feng-qi należy różnicować blok na poziomie O/C1 i połączenie z Potrójnym Ogrzewaczem, jak również Yang Wei Mai, Yang Qiao Mai. Nie należy zapominać o Shao Yang - wówczas powinniśmy rozpatrzyć możliwość nakłucia punktu PO₁₇ Yi-feng.

Należy rozpatrzyć również diagnostykę różnicową w świetle Tradycyjnej Medycyny Chińskiej [artykuł A. Kowalskiego "Migreny"], czego naturalną konsekwencją jest uszczegółowienie wymienionej powyżej receptury o konkretne zalecenia.

Akupresura (korporalna i aurikuloterapia)

W akupresurze stosuje się różne punkty w zależności od przyczyny wywołującej migrenę. I tak na przykład w migrenie szyjnej, gdzie bóle głowy najczęściej wywołane są przez zmiany w kręgach szyjnych, wykorzystuje się punkt akupunkturowy Tian-zhu (PM₁₀), leżący 1,3 cuna tj. około 2 poprzeczne palce bocznie od środka karku, punktu Ya-men (GRT₁₅), na granicy owłosionej części karku. Drugim punktem jest punkt Da-shu (PM₁₁), umiejscowiony 1,5 cuna bocznie od wyrostka ościstego Th1. Akupresurę tych punktów przeprowadza się ku dołowi. Natomiast punkt Da-zhui (GRT₁₄) położony pomiędzy wyrostkami ościstymi C7/Th1 masuje się ku górze. Ponadto wykorzystuje się punkt Fengh-chi (PŻ₂₀), położony poniżej kości potylicznej, na poziomie punktu Feng-fu (GRT₁₆), w zagłębieniu pomiędzy mięśniami czworobocznym i mostkowo-obojczykowo-sutkowatym oraz punkt Jian-jing (PŻ₂₁), zlokalizowany w najwyższym punkcie barku, w połowie odległości pomiędzy GRT₁₄ a wyrostkiem barkowym. Te dwa punkty masuje się ku dołowi. Z kolei punkt Zan-zhu (PM₂), leżący w zagłębieniu na przyśrodkowym brzegu łuku brwiowego, w kącie oka, masuje się ku górze.

Akupresurę można również wykonywać na uchu (do tego zabiegu zastosuje się specjalnie skonstruowaną igłę taoistyczną) w odpowiednich punktach aurikularnych. I tak w migrenie szyjnej, na prawym uchu masuje się punkty kręgów szyjnych, znajdujące się na dużej wypukłości ucha. Masuje się również centralny punkt energii położony w początkowej części obrębka małżowiny usznej i punkt w dolno-przedniej części małżowiny usznej. Punkty te masuje się w kierunku ku górze. Na lewym uchu kierunek masażu jest odwrotny, a więc ku dołowi. Stronę, po której bóle są bardziej nasilone, masuje się intensywniej.

W zależności od nasilenia dolegliwości, zabiegi akupresury wykonuje się 1-3 razy dziennie przez 5-10 minut.

Korzystne bywa leczenie sanatoryjne, obejmujące między innymi kąpiele radoczynne.

W profilaktyce migreny szyjnej należy uwzględnić zmiany stylu życia, co wiąże się między innymi z właściwym wysypianiem, aktywnością ruchową, odpowiednią dietą i unikaniem sytuacji stresowych. Jeżeli już pojawiła się migrena pomocne mogą okazać się, wykonywane w zaciszu domowym, techniki relaksacyjne (np. metodą Schultza, Jacobsona), akupresura czy joga.

Joga

Joga jest skuteczną alternatywą dla leków przeciwbólowych. Ćwiczenie asan uspokaja, pranajama harmonizuje energię witalną, a medytacja uspokaja i odpręża, co pozwala pokonać ból i wyrwać się z błędnego koła ból-strach-ból. Poprzez ćwiczenia jogi reakcja na ból zmienia się, dzięki czemu ustępuje on szybciej, a w miarę uspokajania się pojawia się rzadziej. Stąd joga jest pożyteczną terapią zarówno w przypadku bólu głowy, jak i migreny. Zaleca się (po wcześniejszej konsultacji z lekarzem bądź specjalistą jogi):

1. stanie na głowie (salamba sirszasana), które między innymi pobudza krążenie, przez co poprawia ukrwienie mózgu, kręgosłupa, wzmacnia system nerwowy, dodaje energii i witalności, łagodzi liczne dolegliwości, w tym bóle głowy;

2. świecę (sarwangasana), wpływającą korzystnie na cały organizm, poprawiającą ukrwienie mózgu, okolic kręgosłupa i miednicy, wzmacniającą i uspokajającą centralny system nerwowy, przez co likwiduje stres i bezsenność, rozciągającą kręgosłup, wzmacniającą mięśnie grzbietu, nóg, karku i brzucha; 

3. pług (halasana), który uelastycznia kręgosłup, łagodzi ból głowy, wzmacnia system nerwowy, poprawia ukrwienie głowy, masuje śledzionę, wątrobę, trzustkę i nerki, dodaje energii, wzmacnia mięśnie karku; 

4. skłony tułowia w siadzie (paścimasana) i w staniu (uttanasana), które napinają i uelastyczniają kręgosłup, wpływają uspokajająco na system nerwowy, rozluźniają plecy i ramiona; 

5. oddychanie naprzemienne (surja bhedana pranajama), pozwalające uspokoić system nerwowy, relaksujące i odświeżające ciało, łagodzące ból głowy, pomagające w stanach lękowych i depresyjnych; 

6. rybę (matsyasana), poprawiającą między innymi krążenie krwi w mózgu, rozciągającą i uelastyczniającą kręgosłup oraz zapobiegającą spondylozie; 

7. wielbłąda (utrasana), który poprawia krążenie krwi w okolicy głowy; 

8. krążenie oczu łagodzące ból głowy, działające ogólnie relaksująco; 

9. krążenie głową, które pozwala przezwyciężyć napięcie mięśni karku, rozluźnić sztywny kark, dzięki czemu przynosi ulgę przy bólu głowy oraz pozwala zrelaksować całe ciało.

Terapia manualna

Warto w tym miejscu wspomnieć również o terapii manualnej, która jednak nie jest sposobem akceptowanym przez świat lekarski. Dające się jednak zauważyć pozytywne efekty leczenia manualnego (wykonywanego przez wyszkolonych lekarzy czy fizjoterapeutów), skłaniają do zainteresowania się tym już oficjalnie uznanym w świecie działem medycyny. Nie należy, jak każdej innej, tak i tej terapii, traktować jako panaceum na wszystko, ale nie należy jej również nie doceniać. Mobilizacja i manipulacja stawów międzykręgowych np. odcinka szyjnego, może być w niektórych przypadkach samodzielną metodą leczenia lub może towarzyszyć, uzupełniać inne metody leczenia.

Wskazania do leczenia manualnego

Przeciwwskazania

Celem przejrzystego przedstawienia problematyki konieczne staje się omówienie przeciwwskazań, od tych najprostszych do bardziej złożonych, tych oczywistych oraz tych, które wynikają z diagnostyki różnicowej.

Oczywistym błędem diagnostycznym staje się zabieg manipulacyjny w przypadku guza nowotworowego, w gruźlicy kręgosłupa, świeżym złamaniu lub zwichnięciu, jak również zaburzeniach rozwojowych.

Najważniejszym przeciwwskazaniem technicznym do leczenia manualnego jest stan, gdy w czasie badania manualnego, czyli jeszcze przed samym zabiegiem, nie można osiągnąć odpowiedniego stopnia napięcia wstępnego w danym stawie, jak również gdy do zaryglowania pozostałych segmentów ruchowych nie można obejść się bez dodatkowej siły i znacznego bólu.

Z powyższego wynika następne bezwzględne przeciwwskazanie. Należy unikać wykonania zabiegu manipulacyjnego przeciw odruchowej bolesności.

Nadmierna ruchomość (hipermobilność) to kolejne przeciwwskazanie do wykonywania zabiegu manualnego, zwłaszcza w obszarze nadmiernie ruchomego segmentu. Oczywiście hiperruchomość konstytucjonalna zostaje wyłączona z szeregu przeciwwskazań. Wówczas należy postępować z konieczności ostrożnie i w przemyślany sposób, lecząc jedynie zablokowany segment. Nazbyt częste wykonywanie zabiegów manipulacyjnych może również doprowadzić do hipermobilności segmentu.

Do grupy względnych przeciwwskazań należy zaliczyć osteoporozę. Dlatego jeżeli w tym przypadku należy leczyć, to powinniśmy dokonać tego bardzo ostrożnymi zabiegami manipulacyjnymi.

W naszym przypadku bólu głowy, w którym przyczyną może być niewydolność krążenia tętnic kręgowych niebezpiecznym może okazać się zabieg rotacyjny kręgosłupa w odcinku szyjnym w przeproście ku tyłowi. Zatem u chorych w podeszłym wieku z objawami miażdżycy i zawrotami głowy można wykonać celowe zabiegi manipulacyjne, jednakże bez skręcania głowy. Gdyby jednak zachodziła potrzeba wykonania zabiegu rotacyjnego, to powinniśmy przeprowadzić test Kleynego, celem stwierdzenia reakcji pacjenta na zawroty głowy. Jak wiadomo, rotacja prowadzi do ograniczenia przepływu w tętnicy kręgowej po stronie przeciwnej do kierunku skrętu głowy. Tym samym jeżeli tętnica kręgowa po stronie, w kierunku której głowa jest zrotowana przejawia cechy niewydolności, wówczas skrętem głowy spowodujemy niedokrwienie pnia mózgu. W piśmiennictwie znane są nawet śmiertelne przypadki zaburzeń naczyniowych po podjęciu takich manipulacji.

Niemniej z drugiej strony właśnie leczenie manipulacyjne w takich przypadkach (z zaburzeniami tętnicy kręgowej) okazuje się bardzo skuteczne. To właśnie leczenie w obrębie stawów potyliczno-szczytowych może być jedynym, które efektywnie zmniejszy niewydolność krążenia tętnicy kręgowej.

Wskazania

Manipulacja

Aby wykonać zabieg manipulacji należy wziąć pod uwagę nie tylko rozpoznanie danej jednostki klinicznej, ale również zmiany patogenetyczne wskazujące na to czy w danej jednostce chorobowej ma znaczenie (w większym lub mniejszym stopniu) czynnik kręgopochodny. Tym samym wydaje się, że wskazaniem do leczenia manipulacyjnego nie jest dana jednostka chorobowa, a jedynie wystąpienie zablokowania w segmencie ruchowym o wyraźnym znaczeniu patogennym.

Należy zwrócić uwagę na to, że leczenie manipulacyjne nie powinno ograniczyć się jedynie do obszaru zablokowanego segmentu stawowego, lecz całego kręgosłupa jako składowej narządu ruchu. Manipulację wykonuje się tylko wtedy, gdy możliwym staje się uzyskanie ustawienia segmentu stawowego w napięciu wstępnym, jak również gdy jest możliwym doprowadzenie do zaryglowania sąsiednich stawów kręgosłupa.

Mobilizacje

Są to metody mające duże znaczenie, zwłaszcza, że niektóre z nich może pacjent wykonywać sam we własnym zakresie (mobilizacje własne). Mobilizacje w odróżnieniu od manipulacji mogą być wykonywane częściej i w niektórych przypadkach są terapią z wyboru. Sam sposób techniki, określany jako tzw. "miękki", jest łatwiejszy i bezpieczniejszy od techniki twardej (manipulacja), tym samym pozwala na lepsze ukierunkowanie zabiegu na zablokowany segment. Mobilizacje poprzedzają manipulacje a najczęściej je zastępują.


Bibliografia:

1. F. R. Bahr, Akupresura, PZWL, Warszawa 1989.

2. St. Grochmal i inni, Rehabilitacja w chorobach układu nerwowego, PZWL, Warszawa 1986.

3. B.K.S. Iyengar, Joga, PWN, 1990.

4. B.K.S. Iyengar, Pranajama - sztuka oddychania w jodze, VIRYA, 1981. 

5. B.K.S. Iyengar, Światło Jogi, VIRYA, 1981. 

6. K. Lewit, J.Sasche i V.Janda, Manuelle Medizin im Rahmen der medizinischen Rehabilitation, Urban&Schwarzenberg, 1987. 

7. Z. Samosiuk, W. Łyseniuk, A. Olszewska, Praktyczne zastosowanie laseroterapii i laseropunktury w medycynie, OA i TL, Białystok 1996. 

8. G. Straburzyński i inni, Fizjoterapia, PZWL, Warszawa 1988. 

9. Walda, A. Członkowska, Neurologia kliniczna, PZWL, Warszawa 1987. 

10. K. Zebroff, Joga dla każdego, Świat Książki, Warszawa 1994. 

11. Zhang Enqin, Health preserwation and rehabilitation, Publishing House of Uniwersity of Traditional Chinese Medicine, 1988.