Narządem, który dostarcza szczególnie dużo informacji o stanie narządów wewnętrznych oraz pośrednio o stanie psychiki jest w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej (TCM) język. Analiza jego wyglądu, czyli tzw. Diagnoza z języka, obok diagnostyki tętna oraz wywiadu jest integralną częścią badania pacjenta w TCM.
Rys historyczny
Początków metody można szukać już w XVI w p.n.e. w czasach dynastii Shang. Na podstawie obserwacji odkrywano związki między wyglądem ciała pacjenta, jego języka i ust, a jego stanem chorobowym.
Obszerne fragmenty Księgi Wewnętrznej Żółtego Cesarza pochodzącej z Okresu Walczących Królestw poświęcone są zagadnieniom diagnozy z języka. O wpływie chorób na wygląd języka pisał także Zhang Zhong Jing w swoich Rozważaniach nad zaburzeniami wywołanymi przez Zimno. Masowo występujące choroby wywołane przez Zewnętrzne Zimno (wg TCM) przyniosły rozważania na ich temat w dziele wspomnianym wcześniej. Księga ta zawierała zasady postępowania leczniczego, które stosowano bez zastrzeżeń do czasów, kiedy pojawiły się epidemie chorób wywołanych przez Zewnętrzne Gorąco.
Za czasów dynastii Sui i Tang zaczęło się rozwijać różnicowanie syndromów na podstawie diagnozy z języka.
Kolejne lata (dynastie Song, Jin i Yuan) przyniosły monotematyczne rozprawy naukowe traktujące o tej metodzie diagnostycznej. Najsławniejsza z nich i będąca przez długie lata kanonem zasad to Zapis Złotego Lustra doktora Ao. Diagnoza z języka stała się samodzielną dyscypliną medyczną wykładaną w czasie studiów. W tym czasie poszerzono znacznie zakres metody. Coraz większą ilość szczegółów, którą zauważano na powierzchni języka przypisywano konkretnej patologii. Znaczenia nabrały nie tylko kolor ciała języka, jego konsystencja, nalot ale także nierówności powierzchni.
Za czasów dynastii Ming i Qing miały miejsce epidemie chorób wywołane przez Zewnętrzne Gorąco. Pochodzące z XVIII w dzieło Ye Tian Shi Rozważania nad chorobami gorączkowymi z Gorąca pozostało do dzisiaj podstawowym zbiorem zasad w leczeniu chorób z Zewnętrznego Gorąca.W tym czasie rozwinięto także różnicowanie chorób zgodnie z Czterema Warstwami oraz Trzema Ogrzewaczami. Opisano wtedy fizjologiczny proces powstawania nalotu na języku.
Początek wieku XX był dla TCM okresem zastoju i dopiero w okresie Chińskiej Republiki Ludowej przywrócono jej dawną świetność. Obecnie w literaturze można spotkać wyniki licznych badań naukowych wykorzystujących wygląd języka. Jedne z nich mają na celu wykazać, że te same rozpoznania biomedyczne mają różną przyczynę wg TCM widoczną na języku, inne natomiast ukazać, że takiemu samemu obrazowi języka odpowiadać mogą różne rozpoznania biomedyczne.
Anatomia, histologia, embriologia
W budowie języka można wyróżnić nasadę, trzon i koniec. Na trzonie języka wyróżnia się grzbiet (najszerzej omawiany w diagnostyce) oraz powierzchnię dolną. Trzon języka oddzielony jest od nasady bruzdą graniczną w kształcie litery V. Na jej środku znajduje się wpuklenie tzw. otwór ślepy. Bruzda pośrodkowa dzieli grzbiet na symetryczne połowy.
Język zbudowany jest z mięśniówki poprzecznie prążkowanej oraz zrębu łącznotkankowego. Włókna mięśniowe ułożone są w trzech kierunkach: osi długiej języka, w poprzek do niej i w pionie. Przyczepy mięśni zewnętrznych języka stanowią łącznotkankowe rozcięgno języka i kości czaszki.
Język w całości pokryty jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Na stronie grzbietowej tworzy ona uwypuklenia-brodawki. Wyróżnia się:
- brodawki nitkowate - najdłuższe (do 3 mm długości) pokryte nabłonkiem rogowaciejącym, tworzą one nalot, znajdują się w nich receptory dotyku,
- grzybiaste - znajdujące się na górno-tylnej części trzonu, pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym, zawierają receptory smaku,
- brodawki liściaste - znajdują się na górno-bocznej powierzchni języka, zawierają receptory smakowe,
- brodawki okolone - położone są w jednym szeregu przed bruzdą graniczną, otoczone rowkiem i pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym, zawierają receptory smaku i gruczoły surowicze.
W przedniej części języka znajdują się gruczoły surowiczo-śluzowe, w tylnej natomiast gruczoły śluzowe.
U nasady języka znajdują się skupienia tkanki chłonnej.
Język unerwiony jest w trojaki sposób:
- ruchowo przez nerw podjęzykowy n. XII,
- czuciowo przez nerw językowy (gałąź nerwu trójdzielnego V3), językowo-gardłowy n. IX oraz krtaniowy górny (gałąź nerwu błędnego n. X),
- włókna smakowe struny bębenkowej (gałęzi nerwu twarzowego n. VII), przewodzą wrażenia smakowe z brodawek grzybiastych drogą nerwu językowego z brodawek liściastych i okolonych włókna nerwu językowo-gardłowego.
Rozwój języka rozpoczyna się ok. 3-4 tygodnia życia zarodkowego. Powstaje on w przedniej części z parzystych rozszerzeń pochodnych I łuku skrzelowego tzw. bocznych guzków językowych oraz tzw. guzka nieparzystego. Nasada języka jest pochodną III łuku skrzelowego i powstaje z tzw. wyniosłości podskrzelowej. Miejsce połączenia się obydwu części widoczne jest jako bruzda graniczna. Brodawki formują się ok. 54 dnia rozwoju. Różne pochodzenie obydwu części języka ma swój wyraz w skomplikowanym unerwieniu.
Dane ogólne na temat diagnozy z języka
Diagnoza z języka egzystuje na równej pozycji z innymi technikami diagnostycznymi. Posiada ona zarówno cechy przewagi nad pozostałymi jak również pewne niedostatki. Można stwierdzić, że obraz języka przedstawia faktyczny i długo trwający stan organizmu, mniej wrażliwy na krótkotrwałe wpływy zewnętrznych czynników patologicznych. Jest on w związku z tym bardzo użyteczny w ocenie dynamiki choroby i stanów przewlekłych. Ma duże znaczenie w rokowaniu. Nie jest to metoda doskonała. Jej wadą jest stosunkowo mała precyzja, co do lokalizacji narządowej określonej patologii. Często nie język "nie pokazuje" całości złożonego obrazu chorobowego, lecz jego część lub też pewien etap rozwoju choroby. Ważne jest zatem zintegrowanie wyników badania uzyskanych różnymi technikami.
Badanie pacjenta powinno przeprowadzać się w pomieszczeniu dobrze oświetlonym, najlepiej w świetle dziennym, a jeśli stosuje się sztuczne oświetlenie należy użyć zwykłej żarówki. Pacjenta prosi się, aby wysunął język najdalej jak potrafi, ale bez nadmiernego użycia siły. Napięcie mięśni może zafałszować obraz. Język powinno się wysuwać na krótko (kilkanaście sekund) i w razie potrzeby powtórzyć czynność kilka razy w krótkich odstępach czasu. Wcześniej warto zalecić pacjentowi aby nie spożywał pokarmów, które mogą zabarwić grzbiet języka.
Należy pamiętać, że faktyczny wygląd języka mogą fałszować przyjmowane przez pacjenta leki, w związku z czym istotne jest dokładne zebranie wywiadu z pacjentem.
Na osobne, krótkie omówienie zasługuje diagnoza języka u dzieci. Język dziecka do 7 lat jest naturalnie bledszy i bardziej wilgotny, zwykle nie występują na nim nierówności powierzchni. Obraz widoczny na powierzchni jest zwykle bardzo czytelny, nie powikłany przez liczne patologie. Bardzo często zmiany utrzymują się już po zakończeniu terapii i ustąpieniu objawów choroby. Świadczy to o pozostaniu tzw. rezydualnych czynników patologicznych. Duża podatność na działanie Zewnętrznego Gorąca wyraża się u dzieci częstszym zaczerwienieniem ciała języka. Obraz języka może zmieniać się u dzieci bardzo szybko w czasie choroby, co oznacza szybkie przemieszczanie się czynników patologicznych na głębsze Warstwy. Stosunkowo ławo widoczne są także zmiany odziedziczone po rodzicach i konstytucjonalne usposobienia do wystąpienia pewnych chorób.
W trakcie badania uwagę należy skupić na następujących aspektach:
- kolor ciała języka - ocena tego parametru nastręcza pewne trudności z uwagi na to, że odcienie mogą być różnie interpretowane. Kolor dotyczy samego ciała języka pod jakimkolwiek nalotem. Zazwyczaj przedstawia on faktyczny stan organizmu, chociaż niekoniecznie pełną diagnozę. Często bierze się także pod uwagę nasycenie i odcień koloru, które świadczą o zaawansowaniu stanu chorobowego. Zaobserwować można kolory od blado-różowego, odcienie czerwonego, sino-czerwony aż do fioletowego i niebieskiego, Odzwierciedla on stan narządów Yin, Krwi i Qi odżywczej,
- kształt ciała języka - opisuje się tutaj konsystencję ciała języka, jego grubość, szerokość i długość, charakter powierzchni grzbietowej (bruzdy, pęknięcia, owrzodzenia, pęcherzyki), symetrię ciała i zmian na języku, napięcie mięśni oraz ewentualne zbaczanie języka w którąś stronę lub jego rolowanie się, brak lub możliwość wysunięcia języka, obecność drżenia języka,
- nalot języka - ocena nalotu powinna zawierać jego kolor, grubość, to czy posiada on "korzeń", tj. czy łatwo go usunąć z grzbietu języka oraz rozmieszczenie nalotu. Obserwowane są naloty w kolorach od białego, w różnych odcieniach żółtego, brązowe aż do czarnego. Największy wpływ na nalot języka ma Żołądek, który wg TCM tworzy nalot języka przez odparowanie Mętnych Płynów. Odzwierciedla on obecność i intensywność czynnika patologicznego, stan Qi organizmu,
- wilgotność grzbietu języka - może wahać się od zupełnego wyschnięcia do nadmiaru wodnistej śliny, która kapie z wysuniętego języka,
- ocena żył podjęzykowych - ocenia się tutaj ich kolor oraz ich wypełnienie. Ich poszerzenie wskazuje na zastój Krwi.
Aby móc mówić o patologii na języku należy znać wygląd normalnego języka. Język taki powinien mieć blado-czerwony, "świeżo wyglądający" kolor, co wg TCM świadczy o tym, że otrzymuje prawidłową ilość krwi z Serca oraz jest dobrze nawilżony przez Płyny Ciała wyekstrahowane przez Żołądek. Powinien być gładki, o nie popękanej powierzchni i o prawidłowej ruchomości. Na grzbiecie języka powinien znajdować się cienki biały nalot, nieco grubszy na korzeniu, lekko wilgotny. Wszelkie odchylenia od tego stanu wyrażają cechy patologii.
Lokalizacja narządowa i Osiem Zasad w diagnozie z języka
Lokalizacja narządów wewnętrznych odnosi się nie tylko do języka, lecz także do innych części ciała. I tak znane jest odwzorowanie organów wewnętrznych na twarzy podeszwie stopy, małżowinie usznej. Ten układ połączeń można wyjaśnić nie tylko na podstawie przebiegu meridianów (ich przebiegów wewnętrznych), z których niektóre kończą się lub rozpoczynają na języku. Inne z nich łączą się z językiem poprzez odpowiadające sobie meridiany ręka-noga. Skoro Nerki powiązane są z językiem przez swój kanał i mają wpływ na wszystkie narządy zaopatrując je w Esencję to stan wszystkich narządów może odzwierciedlać się na języku. Obecnie wiadomo, że pewne części ciała rozwijały się w pobliżu zawiązków języka (np. pierwotne osierdzie) oraz, że histologicznie w języku występują elementy powstałe z trzech listków zarodkowych.
Najsilniejszy związek z językiem ma Żołądek odpowiedzialny za tworzenie nalotu.
Wyróżnia się dwa sposoby interpretacji pól topograficznych języka.
Pierwszy z nich polega na tym, że język dzieli się na trzy równe części odpowiadające Trzem Ogrzewaczom, w których to zlokalizowane są poszczególne narządy. Serce i Płuca w górnym, Żołądek i Śledziona w środkowym i Nerki, Jelito Cienkie i Grube w dolnym. Wątroba i Pęcherzyk Żółciowy czasem zaliczane są do Dolnego a czasem do Środkowego. I tak koniuszek odpowiada Sercu, nieco dalej Płucom. Co do Środkowego Ogrzewacza istnieją dwa sposoby lokalizacji narządowej. Wg jednego w środku zlokalizowane jest pole Śledziony i Żołądka, po bokach natomiast Wątroby i Pęcherzyka Żółciowego. Wg drugiego pole Śledziony położone jest po prawej części centrum języka, natomiast Żołądka po lewej. Pole Wątroby znajduje się na lewym, natomiast Pęcherzyka Żółciowego na prawym brzegu języka.
Drugi sposób lokalizacji narządowej przedstawia się następująco. Kolejno pola Serca i Płuc znajdują się w przedniej części języka, centrum odpowiada Żołądkowi a dookoła Śledzionie. Prawy brzeg odpowiada Pęcherzykowi Żółciowemu natomiast lewy Wątrobie. Trzon odpowiada Nerkom, Jelitom Grubemu i Cienkiemu.
Aby zaobserwowane zmiany na języku przełożyć na konkretną patologię posługujemy się różnicowaniem syndromów wg Ośmiu Zasad. Określają one następujące rodzaje patologii, tj. Stan Zewnętrzny/Stan Wewnętrzny, Gorąco/Zimno, Nadmiar/Niedobór, Yin/Yang. W praktyce klinicznej stany te mogą występować jednocześnie w związku z czym wygląd języka będzie także złożony. Upraszczając nieco sprawę można powiedzieć, że Stan Zewnętrzny/Stan Wewnętrzny można diagnozować na podstawie lokalizacji i koloru nalotu. Niedobór i Nadmiar opisują kształt języka i grubość nalotu oraz to czy posiada on "korzeń". Zimno/Gorąco opisuje wilgotność ciała języka oraz kolor ciała języka i nalotu. Yin/Yang można ocenić na podstawie wilgotności i koloru ciała języka.
Bibliografia:
Giovanni Maciocia, Diagnostyka z Języka w Medycynie Chińskiej
A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia człowieka
