Umieranie i jego sens

Śmierć jest przeciwieństwem życia. Umierają ludzie, w których kiedyś, niekiedy jeszcze przed chwilą, pulsowało życie. Są to inni ludzie, mogę jednak umrzeć ja sam. Gdy umierającym jest ktoś szczególnie mi bliski i gdy w jakimś momencie sam odczuwam własne umieranie, wtedy doświadczenie śmierci mimo jej transcendencji ma charakter uprzywilejowany, jest doświadczeniem osobistym, doskonałym, jeżeli raz jeszcze zgodzimy się, że doskonałe jest to, co dla podmiotu poznającego jest jedynie możliwe.

Spójrzmy na fenomenalną istotę śmierci w perspektywie dwóch takich "uprzywilejowanych" doświadczeń, gdy umierającym lub umarłym jest ktoś mi bliski i gdy tym, któremu śmierć zagraża, jestem ja sam, na przykład w stanie choroby.

R.M. Rilke ujawnia to trafnie:

 O śmierci wiedział, co wszystkim wiadomo: 
że nas zabiera i wtrąca w milczenie,
lecz kiedy ona, nie wydarta z domu, 
nie, z jego oczu zdjęta cichym cieniem, 
odeszła między nieznajome mary 
i kiedy czuł, że tam w umarłych kraju 
dziewczęcy uśmiech jej jak księżyc mają 
i z jej dobroci biorą miary,
wtedy mu bliskie stały się mogiły... 

"Śmierć ukochanej" doprowadza w podmiocie poznającym do zmiany obiegowej wiedzy o śmierci w osobistą, opartą na niepowtarzalnym doświadczeniu, świadomość śmierci. W momencie śmierci bliskiego uderza człowieka świadomość niczym nie dającej się zapełnić pustki. "Pojęcie pustki - pisze Bergson - rodzi się tutaj, gdy świadomość, opóźniając się w stosunku do samej siebie, pozostaje przywiązana do wspomnienia stanu dawnego, chociaż już inny stan jest obecny. Jest ono porównaniem między tym, co jest, a tym, co mogłoby być lub powinno być, słowem, między pełnią a pełnią". Znów jednak uwaga Bergsona wymaga korekty. Między dwiema "pełniami" zachodzi dysonans, zgrzyt. Jedna z pełni prezentuje mi to, że "go nie ma", druga, że "właśnie był". Między pełną obecnością człowieka obok nas a pełną obecnością ścian, powietrza, jego mebli, bez człowieka, zjawia się bolesna sprzeczność. Bodaj najtrafniej wyrażają ten stan słowa "jego nie ma". Słówko "nie ma" ma tutaj nieco inne znaczenie, niż mogło by mieć słówko "nie istnieje". Jest w nim ukryty jakiś subtelny ładunek emocjonalny, ono jest pełne tragedii, którą wszystkie inne słowa raczej fałszują, niż odsłaniają. Kojarzy się z bezradnym rozłożeniem rąk, niesie z sobą także doświadczenie szybko upływającego czasu, nie spotykane w innych sytuacjach. Słowa "nie istnieje" oznaczają nicość - nieobecność obecności, natomiast słowa "nie ma go" oznaczają próżnię - żywą obecność nieobecności. Z doświadczenia "próżni", a ściślej z doświadczenia p u s t o s z e n i a wyłania się jak ostrze w moją stronę powinność: jego już nie ma, więc i we mnie nie powinno już być wszystkich przeżyć, poprzez które osiągałem go i był mi bliski. Nie wolno oczekiwać spotkań, odpowiedzi na postawione pytania, nie wolno nawet pytań stawiać. I tak cudza śmierć sprowadza jako następstwo pojawienie się we mnie ciągu dalszego tamtego "pustoszenia", które idzie niekiedy tak daleko, że aż domaga się podzielenia z przyjacielem jego losu.

Podobne doświadczenie p u s t o s z e n i a pojawia się także w przypadku świadomości własnego umierania. Przypuśćmy, że stoi ono w związku z postępującą chorobą. Wyobraźmy sobie "od wewnątrz" etapy tej choroby, idąc za nicią przewodnią opisu umierania Sokratesa z Platońskiego Fedona.
"On [Sokrates] chodził po sali, a potem powiedział, że mu już członki ciążą i położył się na wznak. Bo tak przykazał dozorca.
Zaraz się go dotknął ten, co mu podał truciznę, i co jakiś czas patrzył mu na stopy i golenie, a potem mocno go uszczypnął w stopę i zapytał, czy by co czuł. A on powiada, że nie. Potem znowu w golenie. A idąc tak coraz wyżej, pokazywał nam, jak stygnie i sztywnieje. I znowu go dotknął i powiedział, że jak mu to dojdzie do serca, wtedy skończy" .

Istota zarysowanego tutaj doświadczenia daje się wyrazić krótko: pustoszenie życia. Leśmian pisze:

Z resztek życia śmierć swawolna po ciemku 
Wydmuchuje bańkę trudną i złotą...

Umieranie raz jeszcze odsłania się nam jako p u s t o s z e n i e. Pustka postępująca w pustoszeniu jest aktywna, agresywna nawet. To nie "czysta nicość" przychodzi do człowieka, ponieważ nicość w ogóle nie może przychodzić. I kryje się w tym niewątpliwie paradoks: czy się bierze pod uwagę pustkę czy próżnię, niezrozumiałe jest, jak mogą one być agresywne. Stąd spotykane choćby u Leśmiana nieustanne substancjalizowanie śmierci.

Zogniskujemy obecnie naszą uwagę na samej "pustoszącej pustce".
Przedstawiając poglądy Heideggera na fenomenalną istotę śmierci, Alphons de Waelhens pisze: "Umieranie przynależy do Dasein jako niemożliwa do przezwyciężenia (bo nieunikniona), jako najbardziej osobista (bo stawiająca mnie wobec samego siebie w całkowitym ogołoceniu), jako najbardziej irracjonalna (bo zrywająca wszelkie związki z innymi możliwościami) m o ż l i w o ś ć" . Podobnie sam Heidegger: "Śmierć jako kres Dasein jest najbardziej własną, najbardziej bezwzględną, pewną i przy tym nieokreśloną, niemożliwą do uniknięcia możliwością Dasein". Akcent w obydwu przypadkach pada na słowo "możliwość". "Śmierć - kontynuuje Heidegger - jest możliwością niemożliwości wszelkiego ustosunkowania się, wszelkiego egzystowania".

Zestawiając z sobą przeprowadzone dotąd analizy doświadczenia cudzej śmierci i własnego umierania oraz niewątpliwie trafne intuicje Heideggera, powiemy: umieranie odsłania mi się w sprzecznych kategoriach. W granicznej sytuacji śmierci staję sam na sam z nadciągającą ku mnie aktywnością pustki, pustoszeniem. Szczególnym rysem tego pustoszenia jest jego osobisty charakter: ono jest ku mnie skierowane, ono "mówi ty". Ale umieranie kryje sprzeczności, jest "uaktywnioną pustką", pustoszeniem "mnie tykającym", ja zaś nie rozumiem, jak może pustka działać. Pustka przybrała pozór mocy zwyciężającej pełnię, którą jestem, a która jest bezsilna. Zbliżając się ku mnie, wchodząc coraz głębiej i bezwzględniej we wszystko, co jest najgłębiej moje, umieranie odsłania mi możliwość zrealizowania się drugiej sprzeczności: ogołocenia mnie ze mnie samego, którego ostatecznym wyrazem będą moje zwłoki. Tego także nie rozumiem. Na pierwotnym przeżyciu irracjonalności śmierci wyrasta trwoga. Wyrasta także protest przeciwko śmierci. Zarówno trwoga, jak protest należą do szczególnych "śmiertelnych nastrojów", przenikających świadomość umierającego.

Okoliczność, że istotą umierania jest irracjonalne pustoszenie, którego ostateczny kres działania nie jest mi wiadomy, stanowi, jak zauważyłem, podstawę trwogi i nastrojów jej pokrewnych oraz podstawę protestu, którego jądrem jest metafizyczne rozstrzygnięcie, podjęte w takim lub innym kierunku. Sprawami tymi będziemy się musieli pokrótce zająć.

Fenomen aktywnego pustoszenia jest z góry zadany i nie jest też ufundowany na jakimś bardziej podstawowym przeżyciu. Na nim dopiero mogą się nadbudowywać przeżycia reaktywne, będące spontaniczną odpowiedzią świadomości na fakt umierania. Przeżycia te są dwojakiego rodzaju: odpowiedzią na umieranie jest trwoga i męstwo, rozpacz i nadzieja, samotność i poszukiwanie komunii z drugim. Poprzez nie odsłania się do końca ambiwalentny charakter śmierci. Śmierć jest możliwością niemożliwości, a umieranie utajoną walką. Ale nie to wysuwa się na pierwszy plan.

W przytoczonym wyżej tekście Heideggera znajdujemy uwagę, że śmierć stawia człowieka w obliczu jego ogołoconego Ja. Oznacza to, że fenomen umierania dany nam jest jako fenomen "zewnętrzny" w odniesieniu do naszej głębi, naszego Ja. Widzi to także Sartre: "Śmierć jest czystym faktem, jak urodziny; przychodzi ku nam od zewnątrz i przemienia nas od zewnątrz". Zazwyczaj proces umierania rozpoczyna się od ciała. Możemy wtedy zaobserwować, jak znikają pierwotne więzy solidarności między ludzkim Ja, czyli tym, kim człowiek jest, a jego ciałem, czyli tym, co człowiek "ma". Gdy narasta choroba i ból, człowiek godzi się nawet na amputację części swego ciała, wierząc, że zabieg nie naruszy w niczym jego bezwzględnie własnej osobowości. Fenomen zmiennej solidarności z własnym ciałem i fenomen "zewnętrzności" umierania dostarczyły prawdopodobnie podstaw dla jednej z metafizyk śmierci, która przyjmuje, że śmierć polega na odłączeniu duszy od ciała. Ostatecznie odłączenie duszy od ciała byłoby w tej perspektywie końcowym aktem zerwania więzów solidarności z tym, co się zbuntowało przeciwko pragnieniom Ja. Rys zewnętrzności umierania możemy uchwycić, porównując z sobą zjawiska "ja chcę" i "ja umieram". "Chcę" wytryska z głębi mojej jaźni, tymczasem "ja umieram" znaczy, że pustoszenie przychodzi do mnie. Nawet w przypadkach samobójstwa umieranie nie wyłania się z Ja jako jego naturalny owoc, lecz trzeba człowiekowi sprowokować do działania zewnętrzne w stosunku do niego siły.

Umieranie ogołaca Ją stopniowo i konsekwentnie. Umiejscawia je w kręgu śmiertelnych nastrojów towarzyszących wewnętrznej walce. Walka jest walką Ja i walką o Ja. Będąc walką Ja, wciąga ona to Ja pozytywnie w swe wiry. Będąc walką o Ja, wyłącza to Ja z akcji, osamotniając je tym samym i stawiając w obliczu samego siebie. Wśród śmiertelnych nastrojów towarzyszących umieraniu spotykamy na pierwszym miejscu trwogę i jej przeciwieństwo - męstwo.

Trwogę odróżnia od strachu to, że jej przedmiot jest nieokreślony, absurdalny, w wyniku czego samo jej pojawienie się nosi piętno absurdu. W trwodze zagrażającą jest próżnia, pustka. "Nie wiem, czym jest to, przed czym się trwożę". Tym nadciągającym jest "rzeczywistość" utworzona ze sprzeczności. Nie widzę też żadnego miejsca, w którym mógłbym się schronić. Ponieważ to, co nadciąga, jest tak inne, nic, co znam, nie może być dla niego barierą. Czuję tylko wewnętrzny skurcz, jakąś próbę ucieczki donikąd, hamowaną przeświadczeniem, że przecież ucieczka nie ma sensu. Jeżeli ma odejść trwoga, musi odejść pustoszenie. Trwoga jest, że użyjemy ulubionego powiedzenia Heideggera, "sposobem istnienia" pustoszenia w świadomości. Ale granice trwogi, podobnie jak granice pustoszenia, nie są nam ostatecznie znane, ponieważ nie potrafimy nawet wyobrazić sobie sytuacji, w której my cali bylibyśmy naszą trwogą. Ostatecznie jest to tylko doznanie, a wszelkie doznania opisują nas od zewnątrz.

Męstwo różni się od odwagi tym, czym trwoga od strachu, ponieważ przedmiot męstwa jest podobnie nieokreślony. O ile przedmiotem trwogi - ściśle mówiąc - jest uaktywnione pustoszenie, które "mówi ty", o tyle przedmiotem męstwa jest każda możliwa przygoda. Cokolwiek może się zdarzyć, jestem gotowy przyjąć próbę. Gotowość ta jest pozytywną ekspresją mojego jestestwa, chociaż jej siła działania nie sięga tak daleko, aby wykluczyć wszelki niepokój. Niekiedy gotowość przyjęcia każdej próby jest zarazem gotowością przyjęcia nawet beznadziejnej walki, w której nie może już chodzić o zwycięstwo, lecz tylko o wierność samemu sobie, zatem o utrzymanie wewnętrznej tożsamości Ja w zmiennym strumieniu zdarzeń. "Krzyczę wtedy - pisze Camus - że w nic nie wierzę i że wszystko jest absurdem, lecz nie potrafię wątpić w mój krzyk i trzeba mi wierzyć przynajmniej w mój protest. Pierwszą i jedyną oczywistością, która mi jest w ten sposób dana we wnętrzu doświadczenia absurdu, jest bunt. Ogołocony z wszelkiej wiedzy, zmuszony zabijać lub godzić się na zabijanie, dysponuję tylko tą jedną oczywistością, która wzmaga się wraz z rozdarciem, w jakim się znajduję. Bunt rodzi się z przedstawienia absurdu, w obliczu kondycji niesprawiedliwej i niezrozumiałej". Ale bunt różni się przecież od desperacji. W buncie zawarta jest przede wszystkim subtelna i mocna miłość do samego siebie, powiedziałbym nawet: miłość do samego siebie pojęta najuczciwiej, jak tylko może być pojęta i przeżyta w sytuacji, gdy wszystkie wiary zawiodły. Trwoga jest stanem świadomości, męstwo i miłość są aktami świadomości. Ostatecznie nie jestem odpowiedzialny za żadną nachodzącą mnie trwogę. Jestem odpowiedzialny za odpowiedź trwodze, którą przynosi męstwo i miłość do samego siebie.

I jeszcze krótko, rozpacz jako ogarniający świadomość człowieka stan,  nastrój, różni się od wewnętrznej zgody na rozpacz, która to zgoda zdolna jest dopełnić rozpacz w jej funkcji niszczenia, niemniej jest w stosunku do samej rozpaczy czymś nowym. Rozpacz jest ściśle spleciona z trwogą. Nadaje ona trwodze zmysłowy, niemal zwierzęcy wyraz. Rozpacz oznacza utratę sensu wszystkiego, co człowieka otacza. Nie znaczy to, by w sytuacji rozpaczy uderzała człowieka niemożliwa do poskromienia pokusa czynienia zła i tylko zła. Jest raczej tak, że skoro nic nie ma sensu, nie ma też sensu żadne chcenie, żadne działanie, żadna różnica między dobrem i złem, i człowiek staje w martwym punkcie absolutnej inercji, w środku ogarniającego go osaczenia. Przez rozpacz człowiek zrywa komunię z istnieniem... "jest to - jak pisze Marcel - załamanie się w obliczu wyroku, w obliczu nieuniknionego; jest to w istocie zrezygnowanie z pozostania sobą samym, zafascynowanie ideą własnego niszczenia do tego stopnia, że się je wyprzedza". Szczytowym momentem rozpaczy, a jednocześnie momentem wykroczenia poza nią w stronę tego, co nakazuje, jest chwila wewnętrznej zgody na rozpacz, w której to zgodzie pozytywny akt uznania prawomocności jej nakazu jest identyczny z negatywnym aktem rezygnacji z wszelkiej nadziei. W tym centralnym punkcie rozpacz przekształca się w imperatyw samobójstwa. Niemniej zgoda na rozpacz nie jest już rozpaczą, ponieważ jest aktem,. a nie stanem człowieka.

Nie umiem powiedzieć, czy rozpacz absolutna jest dla człowieka możliwa do przeżycia. Jest, jak się zdaje, taki moment, w którym rozpacz przekształca się w pewne novum, mianowicie aktywnie sprowokowane umieranie. Wraz z postępującą śmiercią kończy się zdolność przeżywania rozpaczy. Tak czy inaczej rozpacz zmusza do czynu. Będzie to albo sprowokowane umieranie, albo protest wyrażający się ożywieniem nadziei. Nadzieja jest spontaniczną odpowiedzią człowieka na rozpacz; "... prawdą jest, że o nadziei można mówić tylko tam, gdzie wchodzi w grę pokusa rozpaczy; nadzieja jest aktem, dzięki któremu pokusę tę aktywnie czy zwycięsko zwalczamy, choć zwycięstwu temu może nie zawsze towarzyszyć uczucie wysiłku" . O ile jednak rozpacz była pokusą rezygnowania z pozostawania sobą, to nadzieja jest zgodą na samego siebie. Zgoda na samego siebie jest zawsze poprzedzona odczuciem siebie jako w a r t o ś c i. Zaś jedno i drugie stanowi rdzeń autentycznej miłości do samego siebie, o której wspomnieliśmy wyżej. Podobnie zatem jak męstwo, także nadzieja jest ostatecznie umożliwiona przez pierwotne, intymne i subtelne odczucie samego siebie jako wartości, którym jest miłość.

To oczywiście nie wyczerpuje wszystkich śmiertelnych nastrojów człowieka postawionego w obliczu śmierci. Można by wskazać jeszcze na nastrój samotności i wywołany przezeń irracjonalny, lecz pozytywny akt szukania intymnej komunii z kimś, kto mógłby człowieka poratować, co przejawia się gwałtownymi wzlotami uczuć wiary i zaufania do lekarza, do znachora czy do modlitwy bliskiego człowieka, jakie obserwujemy niekiedy u chorych. Wreszcie można by wymienić nienawiść i miłość: nienawiść do tych, którzy zawinili, i miłość ku tym, którzy pomogli lub przynajmniej podzielają racje umierającego, który nie chce umierać. U podstaw wszystkich tych i innych zjawisk łatwo daje się wykryć zjawisko podstawowe - wspomniana, najbardziej pierwotna, miłosna aprobata samego siebie jako wartości jedynej w swoim rodzaju. O tym wszystkim powiemy jednak przy innej okazji.

Spróbujmy dokonać krótkiego rzutu oka na całość zarysowanego sensu umierania.

Podstawowym elementem umierania jest świadomość nadciągającego ku nam osobiście i bezpośrednio ("mówiącego ty"), całkowicie irracjonalnego pustoszenia. Pustoszenie przychodzi do nas z zewnątrz, jest obce egotycznie. Świadomość reaguje na nie spontanicznie całym zespołem "śmiertelnych nastrojów", które układają się w splot wewnętrznie zantagonizowany. W ten sposób powstaje wewnętrzna sytuacja walki. W centrum tej walki stoi postawione w obliczu samego siebie Ja, o które toczy się walka i które pozytywnie jest w nią wmieszane. Wspólnym mianownikiem stanów nachodzących człowieka od zewnątrz: rozpaczy, trwogi, samotności, jest rys niszczenia. Wspólnym mianownikiem aktów pochodzących od Ja jest pierwotna miłość do samego siebie, warunkująca protest i walkę. Stąd radykalna ambiwalencja umierania - ono jest jednocześnie graniczną sytuacją niszczenia i wytwarzania. Nie wiemy, do czego będzie należeć ostatni moment. Dlatego śmierć, jak słusznie powiedział Heidegger, jest tylko m o ż l i w o ś c i ą niemożliwości.

WOLNOŚĆ I ZNACZENIA

Powiedziałem wyżej, że śmierć jest irracjonalna i dlatego, jak wszystko co irracjonalne, domaga się racjonalizacji. Pierwotnej racjonalizacji śmierci może człowiek dokonać przez rozstrzygnięcie metafizyczne. Wtórnej racjonalizacji dokonuje poprzez nadanie śmierci znaczenia. Niemniej swoboda w nadawaniu znaczeń nie jest nieograniczona. Pewne znaczenia są z góry wykluczone przez sens śmierci. My jednak zajmiemy się tylko tymi dopuszczonymi, w dodatku najczęściej spotykanymi.

Przede wszystkim znaczenie heroiczne.

Przez śmierć heroiczną rozumiem śmierć poniesioną przy okazji spełniania jakiegoś czynu o szczególnym znaczeniu dla ludzkości, narodu czy drugiego człowieka. Dla przykładu weźmy Listy rozstrzelanych, pisane przez członków francuskiego ruchu oporu pomiędzy wyrokiem śmierci a wykonaniem wyroku: 

"Donosiłem Wam w poprzednim liście o moim skazaniu. Pomimo wszystko miałem nadzieję, że zostanę ułaskawiony. Teraz nie ma już żadnej nadziei. Chcę umrzeć jako bohater, jako patriota, jako żołnierz Francji, która jutro będzie wyzwolona, silna, szczęśliwa";

"... umieram z przekonaniem, że spełniłem obowiązek wobec Francji, że nie będę zaliczony do tchórzów. Wiem także, że pozostanie dosyć przyjaciół, aby kontynuować walkę aż do zwycięstwa". 

Człowiek, jak widać, podejmuje heroiczny czyn, narażając się przy tym na śmierć. Gdy śmierć przychodzi, spełniony lub choćby tylko, o podjęty czyn nadaje śmierci szczególną godność. Śmierć nabiera znaczenia heroicznego dzięki relacji do heroicznego czynu.

Inaczej nieco jest w przypadku śmierci męczeńskiej. Tutaj sama śmierć jest heroicznym czynem, o który chodzi, aczkolwiek rzecz nie zamyka się na samej śmierci. Oto opis śmierci tego typu: "Wietnamski mnich - pisze Nhat Hanh na temat aktów samospalenia, podejmowanych przez jego współbraci przeciwko wojnie w Wietnamie - kiedy dokonuje samospalenia, wyraża z całą mocą i zdecydowaniem, na jakie go tylko stać, że potrafi znieść największe nawet cierpienie, ażeby za tę cenę uchronić swój naród od zła (...). Celem spalenia jest chęć wyrażenia swej nieugiętości i woli, nie jest tu celem śmierć (...). W naszej nieszczęśliwej ojczyźnie rozpaczliwie staramy się błagać: nie zabijajcie człowieka, nawet w imię człowieczeństwa. Błagam, zabijcie prawdziwego nieprzyjaciela człowieka, tego, który jest obecny wszędzie, a tkwi w głębi naszych umysłów i serc". W śmierci męczeńskiej dwa momenty znaczeniowe są istotne: odsłonięcie treści żywionej wiary i poręczenie wiary i jej treści w obliczu społeczeństwa. Niekiedy, jak to ma miejsce w przytoczonym przypadku, występuje także moment trzeci: apel o powstrzymanie zbrodni. Męczennik jest przede wszystkim świadkiem. Świadek ujawnia coś i coś poręcza. Męczennikiem świadek staje się wtedy, gdy jedno i drugie dopełnia aktem poniesionej śmierci.

Śmierć może być także potraktowana jako proste odejście ze świata. Może ona wiązać się ze słynnym postulatem Nietzschego: "umieraj w porę". Pisze Nietzsche: "... wielu umiera za późno, niektórzy umierają zbyt wcześnie. Obco brzmi jeszcze nauka <>. Umieraj w porę, tak poucza Zaratustra ... Ja wam nakazuję śmierć dokonania, skon, który dla żywych bodźcem i ślubowaniem się staje. Własną śmiercią umiera dokonywający, umiera zwycięski w otoczeniu ślubujących i nadziei pełnych (...). Moją śmierć sławię wam, śmierć wolnych, która po mnie przyjdzie, ponieważ ja tego chcę". Śmierć jako odejście może mieć dwie wersje. Jedną jest Nietzscheańska śmierć dokonania, którą człowiek podejmuje po wykonaniu zamierzonego dzieła. Drugą jest śmierć odejścia w sensie właściwym. Obserwujemy ją w przypadku Scobiego - bohatera Sedna sprawy Grahama Greene'a. Scobie modli się: "O Boże, to gorsze niż kamień młyński. Nie mogę sprawiać bólu jej albo tamtej i nie mogę Tobie nadal sprawiać bólu. O Boże, jeśli mnie kochasz, jak wiem, że mnie kochasz, pomóż mi opuścić Cię...". Bohater podejmuje ostatecznie decyzję śmierci, aby uchronić drogie mu osoby od bólów, jakie mogłyby wyniknąć z dalszej kontynuacji życia. Strach jest tutaj większy niż trwoga. Niezależnie jednak od tego, czy pojmie się śmierć jako odejście po dokonaniu dzieła czy jako ucieczkę przed smutkiem życia, znaczenie śmierci będzie istotowo takie samo: odejście, opuszczenie, porzucenie.

I jeszcze jedno z wybranych znaczeń - śmierć sankcyjna, gdy umierający traktuje śmierć jako oskarżenie i karę dla pozostałych przy życiu jego najbliższych, czy to karę za niedostatek troski o niego, miłości czy zrozumienia. Pojawia się ona w przypadkach niektórych samobójstw. Nie wolno jednak mylić jej znaczenia ze śmiercią świadka, który apeluje, dając jednocześnie świadectwo prawdzie. W śmierci sankcyjnej jest co prawda podobne odniesienie do kogoś drugiego, jakie znajdujemy w śmierci heroicznej, ale tutaj niesie ono znamię oskarżenia innych, a nie apel o otwarcie oczu. Poza tym jedyną prawdą, o której się świadczy w tej śmierci, jest prawda o absolutnych rozmiarach własnego nieszczęścia, podczas gdy w śmierci męczeńskiej, jeżeli już jakieś nieszczęścia są absolutne, są to tylko nieszczęścia bliźnich. Sankcyjny charakter tej śmierci kryje się poza oskarżeniem, które z niej wynika: "Ty jesteś winien mojej śmierci". Śmierć jest potraktowana jako suma winy i odejścia. Odejście bierze umierający na siebie, zaś winę przenosi na żyjących. Traktuje tych żyjących jako nie dość zatroskanych czy nie dość kochających. Umierając, suponuje jednak, że są na tyle kochający i troskliwi, by przyjąć śmierć jako swoją winę. Tak więc własne umieranie zostaje ujęte w ogólniejszych kategoriach polityki skłaniania innych do miłości.

Wymienione tutaj znaczenia śmierci nie wyczerpują wszystkich możliwych znaczeń, jakie śmierć człowieka może przybierać. Nie są to nawet znaczenia najczęstsze. Najczęściej, jak to zauważył Max Scheler, człowiek umiera w stanie mniejszej lub większej ślepoty na własną śmierć, będącej świadectwem ucieczki w niewiedzę. Poza tym nawet świadome umieranie nie jest jednoznaczne. Zwykle pojawia się ono człowiekowi jako cały konglomerat znaczeń różnego typu i rodzaju. Dlatego po uchwyceniu różnic w sferze znaczeń ludzkiego umierania, spróbujmy spojrzeć na to, co jest im wspólne.

Wszystkie wymienione znaczenia, a także prawdopodobnie wszystkie możliwe znaczenia śmierci, odznaczają się szczególnym rysem odniesienia do jakiegoś choćby mikrospołeczeństwa. Śmierć heroiczna i śmierć męczeńska odwołują się do niego całkiem wyraźnie, podobnie śmierć sankcyjna. Nawet śmierć odejścia zakłada, że istnieje świat i pozostają na nim ludzie, wśród których nie ma już nic do zrobienia. Drugim rysem zespalającym jest szczególna dwuznaczność opisanych znaczeń śmierci: śmierć jest potraktowana jako odejście i pozostanie zarazem. Podejmujący śmierć heroiczną ma świadomość, że on odchodzi, ale dzieło, do budowy którego przyłożył rękę, będzie trwać i on będzie trwał w tym dziele. Podobnie podejmujący inne znaczenia śmierci, z tą tylko różnicą, że w zależności od rodzaju śmierci różne będą sposoby pozostawania wśród żywych. Związek między rysem społecznym znaczenia śmierci a rysem dwuznaczności śmierci jest taki, że to właśnie moment społeczny nadaje śmierci jej dwuznaczność. Obydwa momenty stanowią protest świadomości zwrócony przeciw absolutnej samotności ludzkiego umierania. Nadanie śmierci znaczenia społecznego jest także ograniczoną formą zaprzeczania śmierci.

We wszystkich wymienionych przypadkach znaczenia śmierci kryje się jeszcze jeden moment, moment bodaj najbardziej charakterystyczny - dążenie człowieka do zindywidualizowania śmierci, do uczynienia śmierci "własną śmiercią". 

Rilke pisze :
Każdemu daj śmierć jego własną, Panie, 
daj umieranie, co wynika z życia,
gdzie miał swą miłość, cel i biedowanie...

Umieranie ujęte w aspekcie sensu jest wszędzie zasadniczo takie samo, przynajmniej gdy idzie o podstawowe dynamizmy. Dopiero na płaszczyźnie nadawanych znaczeń odstania się indywidualność człowieka umierającego. Śmierć w ogóle staje się wtedy m o j ą śmiercią. "Moja śmierć" znaczy jednak nie tylko to, że sposób jej ponoszenia jest inny. Oznacza ona szczególną w a r t o ś ć   ś m i e r c i. Tak jak niepowtarzalna jest wartość każdego umierającego człowieka, jak niepowtarzalną jest wartość ludzkiego, jedynego w swoim rodzaju Ja, tak niepowtarzalną wartością jest umieranie człowieka. "Wszelka walka ze śmiercią - pisze Landsberg - jest daremna i z góry przegrana. Piękno jej nie polega na wyniku, lecz na pełnym godności wyjściu naprzeciw śmierci". Ale człowiek wtedy tylko może nadać śmierci indywidualną wartość, gdy godzi się spojrzeć jej w twarz i wybrać dla niej jakieś znaczenie. Dokonując tego, odsłania na płaszczyźnie znaczenia, że sposobem bytowania człowieka w stronę śmierci jest walka.